Abstract
The matrix-assisted pulsed laser evaporation (MAPLE) technique offers an efficient mechanism to transfer soft materials from the condensed to the vapor phase, preserving the versatility, ease of use and high deposition rates of the pulsed laser deposition (PLD) technique. The materials of interest (polymers, biological cells, proteins, …) are diluted in a volatile solvent. Then the solution is frozen and irradiated with a pulsed laser beam. Here, important results of MAPLE deposition of polymer, biomaterials and nanoparticle films are summarized. Finally, the MAPLE mechanism is discussed. A review of experimental and theoretical works points out that the simple model of individual molecule evaporation must be abandoned. Solute concentration, solubility, evaporation temperature of solvents, laser pulse power density and laser penetration depth emerge as important parameters to explain the morphology of the MAPLE-deposited films.
Similar content being viewed by others
References
V.C.F. Mosqueira, E.A. Leite, C.M. Barros, J.M.C. Vilela, M.S. Andrade, Microsc. Microanal. 11, 36 (2005)
A. Ito, Y. Takizawa, H. Honda, K. Hata, H. Kagami, M. Ueda, T. Kobayashi, Tissue Eng. 10, 833 (2004)
R. Frycek, M. Jelinek, T. Kocourek, P. Fitl, M. Vrnata, V. Myslık, M. Vrbova, Thin Solid Films 495, 308 (2006)
A.W. Grice, D.C. Bradley, M.T. Bernius, M. Inbasekaran, P.K. Wu, E.P. Woo, Appl. Phys. Lett. 73, 629 (1988)
M.T. Bernius, M. Inbasekaran, J. O’Brien, W.S. Wu, Adv. Mater. 12, 737 (2000)
S.C.K. Misra, M.K. Ram, S.S. Pandey, B.D. Malhotra, A. Chandra, Appl. Phys. Lett. 60, 1219 (1992)
F. Zhang, H. Zhu, W. Yang, Z. Wu, H. Qi, H. He, Z. Fan, J. Shao, Appl. Surf. Sci. 254, 3045 (2008)
W. Ahmed, E. Ahmed, Adv. Mat. Opt. Elec. 1, 255 (2004)
M. Kuhr, S. Bauer, U. Rothhaar, D. Wolff, Thin Solid Films 442, 107 (2003)
S. Berg, T. Nyberg, Thin Solid Films 476, 215 (2005)
M.A. Nitti, A. Valentini, G.S. Senesi, G. Ventruti, E. Nappi, G. Casamassima, Appl. Phys. A 80, 1789 (2005)
H. Saathoff, K.-H. Naumann, M. Schnaiter, W. Schöck, O. Möhler, U. Schurath, E. Weingartner, M. Gysel, U. Baltensperger, J. Aerosol Sci. 34, 1297 (2003)
J. Huang, R. Fan, S. Connor, P. Yang, Angew. Chem. 46, 2414 (2007)
D.B. Hall, P. Underhill, J.M. Torkelson, Polym. Eng. Sci. 38, 2039 (2004)
M. Ghosh, F. Fan, K.J. Stebe, Langmuir 23, 2180 (2007)
J.B. Park, C.J. Kim, P.E. Shin, S.H. Park, H.S. Kang, S.H. Jeong, Appl. Surf. Sci. 253, 1029 (2006)
I. Zergioti, A. Zervaki, A. Hatziapostolou, G. Haidemenopoulos, E. Hontzopoulos, Opt. Quantum Electron. 27, 1377 (1995)
Y. Kong, D.Yu.B. Zhang, W. Fang, Appl. Phys. Lett. 78, 407 (2001)
A.P. Caricato, G. Leggieri, A. Luches, F. Romano, G. Barucca, P. Mengucci, S.A. Mulenko, Appl. Surf. Sci. 254, 1224 (2007)
J.M. Lackner, W. Waldhauser, T. Schöberl, Surf. Coat. Technol. 201, 4037 (2006)
A.P. Caricato, M. Fernandez, Z. Frait, S. Luby, A. Luches, E. Majkova, G. Majni, R. Malych, P. Mengucci, Appl. Phys. A 79, 1251 (2004)
R. Tomita, H. Koga, T. Uchiyama, I. Iguchi, J. Phys. Soc. Jpn. 73, 2639 (2004)
D. Berling, A. Del Vecchio, S. Acquaviva, D. Bolmont, G. Leggieri, B. Loegel, M.L. De Giorgi, A. Luches, A. Mehdaoui, L. Tapfer, Appl. Surf. Sci. 96–98, 739 (1996)
A.P. Caricato, M. De Sario, M. Fernández, M. Ferrari, G. Leggieri, A. Luches, M. Martino, M. Montagna, F. Prudenzano, A. Jha, Appl. Surf. Sci. 208–209, 632 (2003)
S. Acquaviva, E. D’Anna, M.L. De Giorgi, M. Fernandez, A. Luches, G. Majni, S. Luby, E. Majkova, Appl. Surf. Sci. 248, 286 (2005)
S. Acquaviva, G. Leggieri, A. Luches, A. Perrone, A. Zocco, N. Laidani, G. Speranza, M. Anderle, Appl. Phys. A 70, 197 (2000)
E. D’Anna, M. Fernández, G. Leggieri, A. Luches, A. Zocco, G. Majni, Eur. Phys. J. Appl. Phys. 28, 159 (2004)
A.P. Caricato, Y.V. Kudryavtsev, G. Leggieri, A. Luches, S.A. Mulenko, J. Phys. D, Appl. Phys. 40, 4866 (2007)
M. Martino, A. Luches, M. Fernandez, P. Anobile, V. Petruzzelli, J. Phys. D, Appl. Phys. 34, 2606 (2001)
G.B. Blanchet, S.I. Shah, Appl. Phys. Lett. 62, 1026 (1993)
G.B. Blanchet, Macromolecules 28, 4603 (1995)
M. Yudasaka, Y. Tasaka, M. Tanaka, H. Kamo, Y. Ohki, S. Usami, S. Yoshimura, Appl. Phys. Lett. 64, 3237 (1994)
A. Piqué, R.A. McGill, D.B. Chrisey, D. Leonhardt, T.E. Mslna, B.J. Spargo, J.H. Callahan, R.W. Vachet, R. Chung, M.A. Bucaro, Thin Solid Films 355/356, 536 (1999)
A. Piqué, P. Wu, B.R. Ringeisen, D.M. Bubb, J.S. Melinger, R.A. McGill, D.B. Chrisey, Appl. Surf. Sci. 186, 408 (2002)
D.B. Chrisey, A. Piqué, R.A. McGill, J.S. Horwitz, B.R. Ringeisen, D.M. Bubb, P.K. Wu, Chem. Rev. 103, 553 (2003)
P.K. Wu, B.R. Ringeisen, J. Callahan, M. Brooks, D.M. Bubb, H.D. Wu, A. Piqué, B. Spargo, R.A. McGill, D.B. Chrisey, Thin Solid Films 398, 607 (2001)
M. Karas, D. Bachman, U. Bahr, F. Hillenkamp, Int. J. Mass Spectrum. Ion Proc. 78, 53 (1987)
D.M. Bubb, A.O. Sezer, J. Gripenburg, B. Collins, E. Brookes, Appl. Surf. Sci. 253, 6465 (2007)
S.G. Hansen, T.E. Robitaille, J. Appl. Phys. 64, 2122 (1988)
G.B. Blanchet, C.R. Fincher, C.L. Jackson, S.L. Shah, K.H. Gardner, Science 262, 719 (1993)
R. Schwodiauer, S.B. Gogonea, S. Bauer, J. Heitz, E. Arenholz, D. Bauerle, Appl. Phys. Lett. 73, 2941 (1998)
R.A. McGill, R. Chung, D.B. Chrisey, P.C. Dorsey, P. Matthews, A. Piqué, T.E. Mlsna, J.I. Stepnowski, IEEE Trans. Ultrason. Ferroelectr. Freq. Control 45, 1370 (1998)
A. Gutiérrez-Llorente, G. Horowitz, R. Pérez-Casero, J. Perrière, J.L. Fave, A. Yassar, C. Sant, Org. Electron. 5, 29 (2004)
E.J. Houser, D.B. Chrisey, M. Bercu, N.D. Scarisoreanu, A. Purice, D. Colceag, C. Constantinescu, A. Moldovan, M. Dinescu, Appl. Surf. Sci. 252, 4871 (2006)
R. Cristescu, A. Doraiswamy, G. Socol, S. Grigorescu, E. Axente, D. Mihaiescu, A. Moldovan, R.J. Narayan, I. Stamatin, I.N. Mihailescu, B.J. Chisholm, D.B. Chrisey, Appl. Surf. Sci. 253, 6476 (2007)
F. Bloisi, A. Cassinese, R. Papa, L. Vicari, V. Califano, Thin Solid Films 516, 1594 (2008)
G. Socol, I.N. Mihailescu, A.-M. Albu, S. Antohe, F. Stanculescu, A. Stanculescu, L. Mihut, N. Preda, M. Socol, O. Rasoga, Appl. Surf. Sci. 255, 5611 (2009)
I.A. Paun, V. Ion, A. Moldovan, M. Dinescu, Appl. Phys. Lett. 96, 243702 (2010)
S. Nishio, T. Chiba, A. Matsuzaki, H. Sato, J. Appl. Phys. 79, 7198 (1996)
A. Piqué, D.B. Chrisey, B.J. Spargo, M.A. Bucaro, R.W. Vachet, J.H. Callahan, R.A. McGill, D. Leonhardt, T.E. Mlsna, Mater. Res. Soc. Symp. Proc. 526, 421 (1998)
D.M. Bubb, P.K. Wu, J.S. Horwitz, J.H. Callahan, M. Galicia, A. Vertes, R.A. McGill, E.J. Houser, B.R. Ringeisen, D.B. Chrisey, J. Appl. Phys. 91, 2055 (2002)
P.K. Wu, J. Fitz-Gerald, A. Piqué, D.B. Chrisey, R.A. McGill, Mater. Res. Soc. Symp. Proc. 2–3, 617 (2000)
B. Toftmann, K. Rodrigo, J. Schou, R. Pedrys, Appl. Surf. Sci. 247, 211 (2005)
K. Rodrigo, P. Czuba, B. Toftmann, J. Schou, R. Pedrys, Appl. Surf. Sci. 252, 4824 (2006)
A. Purice, J. Schou, M. Dinescu, Chem. Phys. Lett. 427, 251 (2006)
F. Bloisi, L. Vicari, R. Papa, V. Califano, R. Pedrazzani, E. Bontempi, L.E. Depero, Mater. Sci. Eng., C, Biomim. Mater., Sens. Syst. 27, 1185 (2007)
V. Meenakshi, W. Teizer, D.G. Naugle, H. Zhao, K.R. Dunbar, Solid State Commun. 132, 471 (2004)
A. Purice, J. Schou, P. Kingshott, M. Dinescu, Chem. Phys. Lett. 435, 350 (2007)
V. Myslík, R. Fryček, M. Vrňata, F. Vysloužil, P. Fitl, M. Jelínek, J. Phys. Conf. Ser. 59, 79 (2007)
M. Vrňata, D. Kopecký, F. Vysloužil, O. Ekrt, V. Myslík, P. Fitl, M. Jelínek, T. Kocourek, J. Phys. Conf. Ser. 76, 012044 (2007)
R. Cristescu, G. Dorcioman, C. Ristoscu, E. Axente, S. Grigorescu, A. Moldovan, I.N. Mihailescu, T. Kocourek, M. Jelinek, M. Albulescu, T. Buruiana, D. Mihaiescu, I. Stamatin, D.B. Chrisey, Appl. Surf. Sci. 252, 4647 (2006)
R. Cristescu, A. Doraiswamy, T. Patz, G. Socol, S. Grigorescu, E. Axente, F. Sima, R.J. Narayan, D. Mihaiescu, A. Moldovan, I. Stamatin, I.N. Mihailescu, B. Chisholm, D.B. Chrisey, Appl. Surf. Sci. 253, 7702 (2007)
V. Califano, F. Bloisi, L.R.M. Vicari, O. Bretcanu, A.R. Boccaccini, J. Biomed. Opt. 13, 014028 (2008)
R. Cristescu, C. Popescu, G. Socol, A. Visan, I.N. Mihailescu, S.D. Gittard, P.R. Miller, T.N. Martin, R.J. Narayan, A. Andronie, I. Stamatin, D.B. Chrisey, Appl. Surf. Sci. 257, 5287 (2011)
M. Jelinek, T. Kocourek, J. Remsa, R. Cristescu, I.N. Mihailescu, D.B. Chrisey, Laser Phys. 17, 66 (2007)
T. Tunno, A.P. Caricato, M.E. Caruso, A. Luches, M. Martino, F. Romano, D. Valerini, Appl. Surf. Sci. 253, 6461 (2007)
A.P. Caricato, M. Lomascolo, A. Luches, F. Mandoj, M.G. Manera, M. Mastroianni, M. Martino, R. Paolesse, R. Rella, F. Romano, T. Tunno, D. Valerini, Appl. Phys. A 93, 651 (2008)
M. Ariu, M. Sims, M.D. Rahn, J. Hill, A.M. Fox, D.G. Lidzey, M. Oda, J. Cabanillas-Gonzales, D.C. Bradley, Phys. Rev. B 67, 195333 (2003)
M.E. Caruso, S. Lattante, R. Cingolani, M. Anni, Appl. Phys. Lett. 88, 181906 (2006)
T. Ding, E.A. Alemán, D.A. Mordarelle, C.J. Ziegler, J. Phys. Chem. A 109, 7411 (2005)
S. Nardis, F. Mandoj, R. Paolesse, F.R. Fronczek, K.M. Smith, L. Prodi, M. Montalti, G. Battistini, Eur. J. Inorg. Chem. 16, 2345 (2007)
A.L. Mercado, C.E. Almond, J.G. Hoekstra, J.M. Fitz-Gerald, Appl. Phys. A 81, 591 (2005)
E. Leveugle, L.V. Zhigilei, J. Appl. Phys. 102, 074914 (2007)
C. Constantinescu, A. Emandi, C. Vasiliu, C. Negrila, C. Logofatu, C. Cotarlan, M. Lazarescu, Appl. Surf. Sci. 255, 5480 (2009)
B.R. Ringeisen, J. Callahan, P.K. Wu, A. Piqué, B. Spargo, R.A. McGill, M. Bucaro, H. Kim, D.M. Bubb, D.B. Chrisey, Langmuir 17, 3472 (2001)
P.K. Wu, B.R. Ringeisen, D.B. Krizman, S.M. Hewitt, C.G. Frondoza, M. Brooks, D.M. Bubb, R.C.Y. Auyeung, H. Kim, A. Piqué, J.M. Fitz-Gerald, B. Spargo, R.A. McGill, D.B. Chrisey, Rev. Sci. Instrum. 74, 2546 (2003)
A. Doraiswamy, R.J. Narayan, R. Cristescu, I.N. Mihailescu, D.B. Chrisey, Mater. Sci. Eng., C, Biomim. Mater., Sens. Syst. 27, 409 (2007)
R. Cristescu, T. Patz, R.J. Narayan, N. Menegazzo, B. Mizaikoff, D.E. Mihaiescu, P.B. Messersmith, I. Stamatin, I.N. Mihailescu, D.B. Chrisey, Appl. Surf. Sci. 247, 217 (2005)
R. Cristescu, I.N. Mihailescu, I. Stamatin, A. Doraiswamy, R.J. Narayan, G. Westwood, J.J. Wilker, S. Stafslien, B. Chisholm, D.B. Chrisey, Appl. Surf. Sci. 255, 5496 (2009)
A. Doraiswamy, R.J. Narayan, C. Dinu, R. Cristescu, P.B. Messersmith, S. Stafslien, D.B. Chrisey, J. Adhesion, Sci. Technol. 21, 287 (2007)
R. Cristescu, D. Mihaiescu, G. Socol, I. Stamatin, I.N. Mihailescu, D.B. Chrisey, Appl. Phys. A 79, 1023 (2004)
S. Grigorescu, A. Carradò, C. Ulhaq, J. Faerber, C. Ristoscu, G. Dorcioman, E. Axente, J. Werckmann, I.N. Mihailescu, Appl. Surf. Sci. 254, 1150 (2007)
I.N. Mihailescu, C. Ristoscu, A. Bigi, I. Mayer, in Laser-surface Interactions for New Materials Production, ed. by A. Miotello, P.M. Ossi. Springer Series in Materials Science, vol. 130 (Springer, Heidelberg, 2010), p. 235
L. Stamatin, R. Cristescu, G. Socol, A. Moldovan, D. Mihaiescu, I. Stamatin, I.N. Mihailescu, D.B. Chrisey, Appl. Surf. Sci. 248, 422 (2005)
M. Jelinek, J. Remsa, E. Brynda, M. Houska, T. Kocourek, Appl. Surf. Sci. 254, 1240 (2007)
M. Martino, A.P. Caricato, F. Romano, T. Tunno, D. Valerini, M. Anni, M.E. Caruso, A. Romano, T. Verri, J. Mater. Sci., Mater. Electron. 20, S435 (2009)
U.K. Laemmli, Nature 227, 680 (1970)
T. Smausz, G. Megyeri, R. Kékesi, C. Vass, E. György, F. Sima, I.N. Mihailescu, B. Hopp, Thin Solid Films 517, 4299 (2009)
Y. Wu, M. Takeguchi, K. Furuya, Jpn. J. Appl. Phys. 38, 7241 (1999)
Y. Sun, T. Egawa, C. Shao, L. Zhang, X. Yao, Jpn. J. Appl. Phys. 43, 3544 (2004)
H.M. Lam, M.H. Hong, S. Yuan, T.C. Chong, Appl. Phys. A 79, 2099 (2004)
R. Teghil, L. D’Alessio, A. De Bonis, D. Ferro, A. Galasso, G. Lanza, A. Santagata, P. Villani, D.J. Sordelet, Thin Solid Films 517, 1880 (2009)
N. Bärsh, J. Jakobi, S. Weiler, S. Barcikowski, Nanotechnology 20, 445603 (2009)
M. Epifani, J. Arbiol, R. Díaz, M.J. Perálvarez, P. Siciliano, R. Rella, Chem. Mater. 17, 6468 (2005)
P.K. Wu, J. Fitz-Gerald, A. Piqué, D.B. Chrisey, R.A. McGill, Mater. Res. Soc. Symp. Proc. 2–3, 617 (2000)
A.P. Caricato, A. Luches, R. Rella, Sensors 9, 2682 (2009)
A.P. Caricato, R. Buonsanti, M. Catalano, P.D. Cozzoli, A. Luches, M.G. Manera, M. Martino, R. Rella, A. Taurino, Appl. Phys. A. doi:10.1007/s00339-011-6462-5 (2001)
J.P.G. Coutinho, M.T.C.M. Barbosa, J. Fluoresc. 16, 387 (2006)
A.P. Caricato, M. Epifani, M. Martino, F. Romano, R. Rella, A. Taurino, T. Tunno, D. Valerini, J. Phys. D, Appl. Phys. 42, 095105 (2009)
F. Gu, S.F. Wang, C.F. Song, M.K. Lu, Y.X. Qi, G.J. Zhou, D. Xu, D.R. Yuan, Chem. Phys. Lett. 372, 451 (2003)
C.N. Hunter, M.H. Check, J.E. Bultman, A.A. Voevodin, Surf. Coat. Technol. 203, 300 (2008)
C.N. Hunter, M.H. Check, C. Muratore, A.A. Voevodin, J. Vac. Sci. Technol. 28, 419 (2010)
D.B. Chrisey, A. Pique, R. Modi, H.D. Wu, R.C.Y. Auyeung, H.D. Young, Appl. Surf. Sci. 168, 345 (2000)
J. Bohandy, B.F. Kim, F.J. Adrian, J. Appl. Phys. 60, 1538 (1986)
J.M. Fitz-Gerald, A. Piqué, D.B. Chrisey, P.D. Rack, M. Zeleznik, R.C.Y. Auyeung, S. Lakeou, Appl. Phys. Lett. 76, 1386 (2000)
B.R. Ringeisen, P.K. Wu, H. Kim, A. Piqué, R.Y. Auyeung, H.D. Young, D.B. Chrisey, D.B. Krizman, Biotechnol. Prog. 18, 1126 (2002)
B.R. Ringeisen, D.B. Chrisey, A. Piqué, R. Modi, H.D. Young, M. Bucaro, J. Jones-Meehan, B.J. Spargo, Biomaterials 23, 161 (2002)
A. Piqué, R.C.Y. Auyeung, J.L. Stepnowski, D.W. Weir, C.B. Arnold, R.A. McGill, D.B. Chrisey, Surf. Coat. Technol. 163–164, 293 (2003)
R.A. McGill, M.H. Abraham, J.W. Grate, Chemtech 24, 27 (1994)
M.L. Harris, A. Doraiswamy, R.J. Narayan, T.M. Patz, D.B. Chrisey, Mater. Sci. Eng., C, Biomim. Mater., Sens. Syst. 28, 359 (2008)
D.M. Bubb, R.F. Haglund Jr., in Pulsed Laser Deposition of Thin Films: Applications-Led Growth of Functional Materials, ed. by Robert Eason (Wiley, New York, 2006). Chap. 2
B. Toftmann, M.R. Papantonakis, R.C.Y. Auyeung, W. Kim, S.M. O’Malley, D.M. Bubb, J.S. Horwitz, J. Schou, P.M. Johansen, R.F. Haglund Jr., Thin Solid Films 453–454, 177 (2004)
S.L. Johnson, H.K. Park, R.F. Haglund Jr., Appl. Surf. Sci. 253, 6430 (2007)
D.M. Bubb, S.M. O’Malley, C. Antonacci, D. Simonson, R.A. McGill, J. Appl. Phys. 95, 2175 (2004)
R. Pate, K.R. Lantz, A.D. Stiff-Roberts, Thin Solid Films 517, 6798 (2009)
D. Cui, J. Xu, T. Zhu, G. Paradee, S. Ashok, Appl. Phys. Lett. 88, 183111 (2006)
S. Gunes, H. Neugebauer, N.S. Sariciftci, Chem. Rev. 107, 1324 (2007)
R.D. Torres, S.L. Johnson, R.F. Haglund, J. Hwang, P.L. Burn, P.H. Holloway, Crit. Rev. Solid State Mater. Sci. 36, 16 (2011)
T.T. Khan, P. Sreerunothai, L.M. Hert, M.J. Banach, A. Kohler, Phys. Rev. B 69, 085201 (2004)
T.E. Itina, L.V. Zhigilei, B.J. Garrison, Nucl. Instrum. Methods Phys. Res. B 180, 238 (2001)
T.E. Itina, L.V. Zhigilei, B.J. Garrison, J. Phys. Chem. B 106, 303 (2002)
Y. Dou, N. Winograd, B.J. Garrison, L.V. Zhigilei, J. Phys. Chem. B 107, 2362 (2003)
R. Pate, A.D. Stiff-Roberts, Chem. Phys. Lett. 477, 406 (2009)
D.M. Bubb, M. Papantonakis, B. Collins, E. Brookes, J. Wood, U. Gurudas, Chem. Phys. Lett. 448, 194 (2007)
C. Hansen, Hansen Solubility Parameters: A User Handbook (CRC Press, Boca Raton, 2000)
A.P. Caricato, G. Leggieri, M. Martino, A. Vantaggiato, D. Valerini, A. Cretì, M. Lomascolo, M.G. Manera, R. Rella, M. Anni, Appl. Phys. A 101, 759 (2010)
D.W. Van Krevelen, Properties of Polymers: Their Correlation with Chemical Structure; Their Numerical Estimation and Prediction from Additive Group Contributions (Amsterdam, Elsevier, 1990)
A. Luches, A.P. Caricato, Appl. Phys. A, doi:10.1007/s00340-4519-y (2011)
R. Buonsanti, V. Grillo, E. Carlino, C. Giannini, T. Kipp, R. Cingolani, P.D. Cozzoli, J. Am. Chem. Soc. 130, 11223 (2008)
M.W. Cross, W.J. Varhue, Nanotechnology 19, 435705 (2008)
X. Su, Z. Zhang, M. Zhu, Appl. Phys. Lett. 88, 061913 (2006)
T. Karabacak, J.S. DeLuca, P.-I. Wang, J. Appl. Phys. 99, 064304 (2006)
Y. Wang, C. Dellago, J. Phys. Chem. B 107, 9214 (2003)
S. Link, C. Burda, B. Nikoobakht, M.A. El-Sayed, J. Phys. Chem. B 104, 6152 (2004)
Author information
Authors and Affiliations
Corresponding author
Rights and permissions
About this article
Cite this article
Caricato, A.P., Luches, A. Applications of the matrix-assisted pulsed laser evaporation method for the deposition of organic, biological and nanoparticle thin films: a review. Appl. Phys. A 105, 565–582 (2011). https://doi.org/10.1007/s00339-011-6600-0
Received:
Accepted:
Published:
Issue Date:
DOI: https://doi.org/10.1007/s00339-011-6600-0