Er zijn 41 potentieel werkzame elementen en passende acties van een integrale aanpak overgewicht geïdentificeerd (Bijlage 1, zie digitaal aanvullende content). Dit zijn de elementen die het meest genoemd zijn door meerdere professionals. De werkzame elementen zijn gecategoriseerd in zes niveaus: het individuele (n = 4), programma- (n = 22), gemeentelijk (n = 4) en landelijk niveau (n = 4), de sociale (n = 4) en fysieke omgeving (n = 3). Van de 41 genoemde werkzame elementen waren er achttien waarvan professionals specifiek hebben aangegeven dat deze voor de doelgroep relevant zijn (tab. 2).
Tabel 2 Overzicht van de geïdentificeerde potentieel werkzame elementen specifiek voor mensen met een lage SES en/of niet-westerse migratieachtergrond en de daarbij behorende acties Naast de potentieel werkzame elementen zijn ook vier competenties van professionals benoemd die lijken te kunnen bijdragen aan een werkzame integrale aanpak, te weten verbinden (van beleidsterreinen en partners), durven (te vertrouwen), integraal werken (partners hebben een gezamenlijk doel) en volhouden. Daarnaast zijn twee belangrijke randvoorwaarden benoemd die relevant lijken op alle niveaus, namelijk tijd en geld.
Individueel niveau
Professionals vinden het vergroten van de persoonlijke kennis van de einddoelgroep belangrijk. Werkzame elementen daarbij kunnen zijn het vergroten van de kennis over rechten op financiële hulpmiddelen, zoals het bestaan van gemeentelijke fondsen, en kennis gerelateerd aan de risico’s van overgewicht en/of een ongezonde leefstijl. Volgens de professionals kunnen gemeentelijke fondsen bijdragen aan het toegankelijker maken van het reguliere sport- en beweegaanbod, en kan kennis over de risico’s van overgewicht deelnemers motiveren tot een gezonde(re) leefstijl.
Ik denk ook dat heel veel mensen niet beseffen dat er heel veel ziektelast is […] De kwaliteit van leven gaat heel hard omlaag, weet je wel. Ik weet niet of we dat verhaal wel genoeg vertellen. (Interview 12)
Programmaniveau
De meeste potentieel werkzame elementen werden op het programmaniveau genoemd. Deze zijn ingedeeld in zes thema’s. Het eerste thema, aandacht voor- en aansluiten bij het dagelijks leven van de doelgroep, betekent bijvoorbeeld dat schuldhulpverlening onderdeel moet zijn van een integrale aanpak. Professionals lichtten toe dat financiële problemen tot stress leiden, waardoor er weinig ruimte is voor een gezondere leefstijl.
Je kan wel bij leefstijl beginnen, maar als mensen met schulden zitten, dan bepaalt dat gewoon […]. Ja, dan slaap je niet goed, dan eet je vaak niet zo goed. Dat telt op. […]. Schulden zijn een wezenlijke zorg. […] Je zou kunnen zeggen dat het voorliggend is op het overgewicht. […] daar ligt iemand meer wakker van dan dat-ie te dik is. (Interview 12)
Zowel professionals als mensen uit de doelgroep noemen het rekening houden met de cultuur, het begeleiden van deelnemers naar het reguliere sport- en beweegaanbod, materialen die aansluiten bij de geletterdheid van de doelgroep en lage deelnemerskosten als werkzame elementen. Voor deelnemers met een lage SES en/of niet-westerse migratieachtergrond is de overgang van een programma naar het reguliere sport- en beweegaanbod vaak een grote stap. Ze weten bijvoorbeeld niet waar ze na afloop van een programma terecht kunnen en wat de kosten zijn.
In de focusgroepgesprekken kwam het belang van het rekening houden met de cultuur en geletterdheid van de doelgroep herhaaldelijk naar voren.
Ik had de app van [naam docent] gekregen. Maar ik heb het geprobeerd, ik zeg tegen [vriend]: ik snap er helemaal niks van hoe dat ding werkt. (Focusgroep 3)
Ook benadrukten de deelnemers dat de programma’s aantrekkelijker zijn om voor op te geven als de kosten ervan laag zijn.
Ja, en het is heel erg goedkoop, het is € 2,50 en je krijgt les. En als je een keer niet kan komen, dan hoef je ook niet te betalen. (Focusgroep 4)
Werkzame elementen bij de thema’s ‘aandacht voor de sociale context’, ‘aansluiten bij het dagelijks leven van de doelgroep’ en ‘inzetten van bekende gezichten en sleutelfiguren’ hangen met elkaar samen. Professionals zien dat een gezins- of een wijkaanpak beter werkt dan een aanpak alleen gericht op het individu.
Het is belachelijk dat als iemand bij een huisarts komt en die te dik is, dat de huisarts alleen maar met zo iemand wat gaat doen. Eigenlijk moet hij het hele gezin of belangrijke mensen in de omgeving van die persoon. Dat wordt niet gedaan. (Interview 10).
Een ander genoemd werkzaam element is het werven van mensen in een vertrouwde omgeving, dichtbij huis, en via een vertrouwd iemand uit de sociale omgeving. De doelgroep stelt zich gemakkelijker open in een voor hen vertrouwde omgeving, zoals buurtcentra, moskeeën en de lokale markt.
Het inzetten van sleutelfiguren uit de wijk of gemeenschap en/of professionals met dezelfde (culturele) achtergrond lijkt ook een werkzaam element. Dit sluit ook aan bij de twee elementen van het thema competente en enthousiaste professionals. In de praktijk werkt het wanneer professionals eenzelfde achtergrond hebben als de doelgroep en respect tonen. Sleutelfiguren of bekenden begrijpen de doelgroep beter en geven ze een gevoel van veiligheid en vertrouwen. Een vertrouwensband helpt mensen met een kwetsbare positie om onderliggende problematiek te bespreken, en dat biedt ruimte om aan een gezonde leefstijl te werken, aldus de professionals. Ook deelnemers van de focusgroepen spraken een sterke voorkeur uit voor mensen met eenzelfde achtergrond.
Er was een professional die werkte bij [naam organisatie] en zij is zelf van Turkse afkomst en heeft meegewerkt aan de ontwikkeling van [naam interventie]. Ze heeft daarin de Turkse cultuur en hoe daarop aan te sluiten […] een soort herkenning voor de mensen en hun belangen. (Interview 1)
Het genoemde werkzame element bij continuïteit is dat programma’s geborgd moeten worden. Professionals constateren dat veel programma’s gefinancierd worden vanuit kortlopende subsidies. Na afloop moet de doelgroep weer wat nieuws zoeken, wat voor hen een drempel vormt.
Wat ik heel vaak terug hoor uit de gemeenschap is, ja er komen iedere keer dingen en na een jaar is het weer weg. Dus daar heb ik geen zin meer in. […]. Ze worden een beetje moe […] om met nieuwe dingen mee te doen, dus de borging is wel een heel belangrijke. (Interview 9)
Gemeentelijk niveau
Een potentieel werkzaam element op gemeentelijk niveau is dat professionals kennis van de sociale kaart hebben en zowel publieke als private organisaties betrekken bij het realiseren en financieren van onderdelen binnen de integrale aanpak. De reden is dat de doelgroep vaker te maken heeft met meerdere problemen. Wel is een voorwaarde dat de verschillende betrokkenen met elkaar samenwerken.
Kijk, als je bij ons kijkt, wij hebben fysiotherapeuten, leefstijlcoaches, diëtisten en trainers onder één dak. Dat is gewoon ons centrum en hiertegenover hebben we de huisarts. Dat is wel een voordeel. […] Met inkomsten en zo, dan schakelen we de wijkteams in. Andersom zou het ook mooi zijn als zij mensen direct naar het beweegcentrum sturen. Vaak worden ze naar de huisarts gestuurd, gok ik. […]. Ze komen dan alsnog bij ons. Maar het zou ook direct… het zou makkelijker kunnen. (Interview 11)
Landelijk niveau
Professionals, zowel in de interviews als in de expertmeeting, benadrukten dat de landelijke overheid de verantwoordelijkheid heeft om te faciliteren. Voor deze doelgroepen is een gezonde leefstijl immers lastig te realiseren omdat gezonde producten vaak duur zijn, terwijl ongezonde producten relatief goedkoop zijn. Een potentieel werkzaam element is daarom het ter beschikking stellen van financiële middelen, zoals een vast bedrag per maand waarmee degenen die het nodig hebben zich een gezonde leefstijl kunnen veroorloven.
Als je denkt dat overgewicht een bijproduct is van lage SES, […] dan zou je ook kunnen veronderstellen dat het als sneeuw voor de zon zou kunnen verdwijnen. […]. Dan is dat gewoon een basisinkomen voor iedereen. (Interview 3)
Sociale en fysieke omgeving
Voor de doelgroep kan extra begeleiding vanuit de sociale omgeving, zoals een professional of iemand uit het eigen netwerk, nodig zijn om te werken aan een gezonde leefstijl. Volgens professionals kan dit bijvoorbeeld een casemanager zijn. Casemanagers zijn professionals die lokaal worden ingezet om mensen bij verschillende dagelijkse vaardigheden te begeleiden, zoals gezonde leefstijl of budgetplanning. De vertrouwensband tussen het individu en de casemanager zou hierin het werkzame element zijn.
Ik denk zelf dat het goed zou zijn als er één persoon naast een patiënt of deelnemer is. […]. Dat diegene kan begeleiden in het zorgveld of het sociale veld waarin iemand met overgewicht zich begeeft. Dat er een vertrouwensband is en dat diegene ook begrijpt van deze situatie en dat diegene misschien zelf wel dingen kan oplossen. (Interview 8)
Er zijn geen specifieke werkzame elementen voor mensen met een lage SES en/of niet-westerse migratieachtergrond in de fysieke omgeving benoemd. Wel is bijvoorbeeld aangegeven dat activiteiten voor deze doelgroep in de buurt of op een bekende locatie moeten plaatsvinden. Dit zegt weliswaar iets over de inrichting van de leefomgeving, maar hebben we nu geplaatst onder het programmaniveau.