Nederland telt ruim 900.000 moslims. Onlangs deden velen van hen weer mee met de jaarlijkse vastenmaand ramadan. Tijdens deze maand vasten de deelnemers van zonsopgang tot zonsondergang. Er verandert veel in deze periode: het dagritme, het aantal maaltijden, de hoeveelheid calorieën en koolhydraten, en eventueel de lichamelijke activiteit. Ook een groot aantal mensen met diabetes neemt jaarlijks deel aan het vasten. Als zij met deze veranderingen geen rekening houden, is de kans groot dat ze ontregeld raken. Dat kan veelal voorkómen worden als de persoon die wil vasten en de zorgverlener ruim voor ramadan samen in gesprek gaan over een aanpak op maat. De Nederlandse Diabetes Federatie zet zich al vanaf 2013 in om dat gesprek te stimuleren en te ondersteunen met diverse tools. Hiertoe heeft de NDF een digitale ramadantoolbox ontwikkeld. In de toolbox 2022 zijn grote vernieuwingen doorgevoerd, gebaseerd op de internationale stand van zaken. Naast bijvoorbeeld het ingesproken voorlichtingsmateriaal in verschillende talen en de medicatiekaart die helpt het medicatieschema voor mensen met type 2-diabetes aan te passen, zijn dit jaar de adviezen voor behandelaars geactualiseerd en zijn een medicatiekaart voor mensen met type 1-diabetes, de factsheet 'Meedoen-risico-inschatting' en de spreekkamerposter in meerdere talen toegevoegd. De toolbox is een samenwerking van de NDF, de Jan van Ooijenstichting en Amsterdam UMC/locatie VUmc. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door ZonMw en Sanofi. In deze editie van NTD besteden we alvast voor volgend jaar aandacht aan deze toolbox.

50 miljoen mensen die vasten

Wereldwijd zijn er ongeveer 1,5 miljard moslims. Uit de EPIDIAR-studie onder 12.243 moslims met diabetes in dertien islamitische landen blijkt dat circa 43% van de mensen met type 1-diabetes en 79% van de mensen met type 2-diabetes meedoen aan de vastenmaand.1 Dit betekent dat wereldwijd bijna 50 miljoen mensen met diabetes vasten tijdens ramadan. Niet alleen voor mensen met diabetes, maar ook voor behandelaars kan diabetes en ramadan een lastige combinatie zijn.

Factsheet risico-inschatting

Over het algemeen geldt dat mensen met ongecompliceerde type 2-diabetes kunnen vasten met de juiste voorlichting en begeleiding. De koran zegt dat mensen die ziek zijn − voor wie het niet mogelijk is om te vasten − zijn vrijgesteld. Dat geldt dus voor mensen met type 2-diabetes met complicaties of risico op complicaties en mensen met type 1-diabetes. Vasten moet aan hen ontraden worden. Toch willen velen meedoen; ramadan is een bijzondere maand voor moslims. De combinatie diabetes en vasten blijft hoe dan ook een uitdaging door de grote veranderingen in het dag- en eetpatroon. Dit is niet zonder risico's. Nieuw in de toolbox 2022 is de factsheet 'Meedoen-risico-inschatting', een instrument om risico's objectief in beeld te hebben en neutraal te benoemen als onderdeel van het gesprek en de gezamenlijke besluitvorming.

Type 1-diabetes

Een aantal recente studies heeft aangetoond dat door gebruik van technologie als CGM/FGM de risico's op ontregeling afnemen en in sommige omstandigheden veilig vasten ook mogelijk kan zijn voor mensen met type 1-diabetes.2,3,4 Eén van de populairste producten uit de toolbox is de medicatiekaart, die zorgverleners antwoord geeft op de vraag hoe medicatie kan worden aangepast ten tijde van ramadan. Tot nu toe was de medicatiekaart afgestemd op de doelgroep van mensen met type 2-diabetes. Om ook mensen met type 1-diabetes zo goed mogelijk te begeleiden, biedt de toolbox nu ook een medicatiekaart voor deze doelgroep (zie figuur 1). De adviezen zijn overgenomen uit Diabetes en Ramadan Practical Guidelines 2021 van de International Diabetes Federation (IDF) en Diabetes & Ramadan International Alliance (DaR). De cursief gedrukte tekst is toegevoegd voor de Nederlandse situatie.

figure 1

Figuur 1.

Posters in meer talen

Wat heeft de toolbox verder te bieden?

  • Voorlichtingsmateriaal, eveneens ter ondersteuning van het gesprek. Er zijn ook ingesproken versies van deze Powerpoint beschikbaar in de talen Turks, Riffijns en Darija.

  • Scholingsmateriaal (Powerpoint) voor huisartsen, praktijkondersteuners, diabetesverpleegkundigen en internisten.

  • Flyer en poster voor in de wachtkamer met de boodschap: 'Heb je diabetes en wil je meedoen aan ramadan? Maak dan een plan!'. De posters zijn beschikbaar in het Nederlands, Turks en Arabisch.

  • De brochure met adviezen voor behandelaars. De brochure is aangepast, mede ingegeven door de internationale stand van zaken.

Begeleiding van moslims met diabetes vóór, tijdens en na het vasten

De begeleiding van mensen met diabetes rondom ramadan is van essentieel belang. Daarvoor worden in de brochure 'Diabetes en ramadan, adviezen voor behandelaars' algemene adviezen gegeven, die vanzelfsprekend vragen om toepassing op maat. Neem als behandelaar zelf het initiatief om het onderwerp diabetes en ramadan jaarlijks te bespreken, met als doel te helpen met het nemen van een weloverwogen beslissing over vasten. De behandelaar dient zich hiertoe open op te stellen en de dialoog aan te gaan, met respect voor de geloofsovertuiging. Soms is het zinvol om familieleden bij de besluitvorming te betrekken, omdat die vaak op objectievere wijze de problemen kunnen benoemen. Verder kan de behandelaar adviseren contact op te nemen met een imam als twijfel omtrent het vasten blijft bestaan.

NDF Toolkit Persoonsgerichte diabeteszorg en preventie

Naast de uitdagingen die diabetes en ramadan vaak met zich meebrengt, kan ramadan ook de mogelijkheid bieden om middels educatie tot een gezondere leefstijl en beter diabeteszelfmanagement te komen. De toolbox 'Diabetes en ramadan' is onderdeel van de NDF-toolkit 'Persoonsgerichte diabeteszorg en preventie'. De toolkit telt inmiddels 18 rubrieken en het aanbod groeit gestaag. Daarbij wordt samengewerkt met leden van de NDF en tal van kennispartners, waaronder Pharos, Amsterdam UMC/locatie VUmc, Diabetescentrum/Diabetes Mentaal, Jan van Ooijenstichting, Kenniscentrum Sport en Bewegen, Wageningen University & Research, Bas van de Goor Foundation en Universiteit Maastricht.

Gezonde leefstijl

Recent is een nieuw onderdeel toegevoegd aan de toolbox dat kan helpen bij het bespreekbaar maken van de leefstijl; Mijn Gesprek over leefstijl. Het bestaat uit vier leefstijlthema's: Voeding, Bewegen, Welzijn en Zelfzorg. Elk thema is weer onderverdeeld in zes aandachtspunten. Onder het thema Bewegen zijn dat bijvoorbeeld: Fitter worden, Sterker worden, Minder zitten, Dagpatroon, Risico's en Sporten. De diverse tools bieden een goede manier om het persoonsgericht te hebben over wensen, blokkades, interesses en haalbare stappen, om zo te komen tot gezamenlijke besluitvorming.

Update website diversiteitindiabetes.nl

De NDF wil zorg en ondersteuning op maat realiseren voor alle mensen met (een hoog risico op) diabetes én hun behandelaars. Als informatie niet goed overkomt, niet begrepen wordt vanwege taalproblemen, of er zijn cultuurbarrières, dan is er meer nodig om passende diabeteszorg te verlenen. Vanuit de behandelaars was en is er een grote behoefte aan eenvoudige informatie met veel beeldmateriaal en in meer talen. Informatie is vaak moeilijk te vinden en de betrouwbaarheid is ook niet altijd zeker. Dit was al in 2016 een reden om de website diversiteitindiabetes.nl op te zetten, samen met de Jan van Ooijenstichting en met Novo Nordisk. De informatie is inhoudelijk beoordeeld door deskundigen uit het (diabetes)veld, zoals praktijkondersteuners, internisten, huisartsen, diabetesverpleegkundigen en diëtisten. De website is recent geüpdatet en aangevuld met nieuwe informatie. De website diversiteitindiabetes.nl bundelt een groot aantal tools die helpen bij het begrijpelijk maken van informatie, bij de vertaalslag van medische voorlichting naar de dagelijkse praktijk en geeft inzicht in culturele verschillen.

Passende diabeteszorg

Of het nu gaat om het gesprek over ramadan, over leefstijl of diabetesinformatie in diverse talen, de NDF hoopt dat de toolkit behandelaars ondersteunt om samen met de patiënt tot passende diabeteszorg te komen. Wat betreft ramadan: anticipeer als team, praktijk of poli op ramadan om te voorkomen dat patiënten ontregeld raken. Neem daarom nu een kijkje in de nieuwe toolbox: https://diabetesfederatie.nl/ndf-toolkit-persoonsgerichte-diabeteszorg/diabetes-en-ramadan

REFERENTIES

  1. 1

    Population-based study of diabetes and its characteristics during the fasting month of ramadan in 13 countries: results of the epidemiology of diabetes and ramadan 1422/2001 (EPIDIAR) study. Salti I, Bénard E, Detournay B, Bianchi-Biscay M, Le Brigand C, et al.; EPIDIAR study group. Source. Division of Endocrinology and Metabolism, American University of Beirut, Lebanon.

  2. 2

    Kaplan W, et al., Comparison of continuous glucose monitoring in adolescents with type 1 diabetes: Ramadan versus non-Ramadan. Diabetes Res Clin Pract, 2017. 134: p. 178-182.

  3. 3

    Loh HH, et al., Safety of Ramadan fasting in young patients with type 1 diabetes: A systematic review and meta-analysis. J Diabetes Investig, 2019. 10(6): p. 1490-1501.

  4. 4

    Elbarbary NS. Effectiveness of the low-glucose suspend feature of insulin pump during fasting during Ramadan in type 1 diabetes mellitus. Diabetes Metab Res Rev, 2016. 32(6): p. 623-33.