Abstract
Whereas the Roman jurists of Antiquity, in line with the pragmatism of their law, were not inclined to address complex questions of natural philosophy, the glossators and commentators of late medieval jurisprudence displayed a radically different attitude. In doing so, they implemented a change of greatest importance in the history of juridical thought. What follows is an attempt to identify some of the metaphysical queries faced by the medieval jurists. I am aware that, for the moment, the intricacy and novelty of the argument, as well as the massive number of juridical works produced between the twelfth and sixteenth centuries, do not allow me to offer definitive conclusions. For each of the themes and questions to be discussed in the present essay, I have therefore consulted only a limited number of sources. In my mind, the selected documentation is particularly apt to illustrate the principal issues. Still, there is much that remains to be done. My interpretations do not preclude further investigation, nor do they cover many of the different approaches.
Quotations in English from the Bible are taken from the Authorised King James Version (1960). English quotations from the Digest are taken from Alan Watson’s translation (1985). All other translations are by the author unless otherwise indicated. This chapter is gratefully dedicated to Michael P. Ambrosio. Since the inception of Seton Hall’s Summer Programs at the University of Parma, Professor Ambrosio has invited me, in a series of unforgettable lectures, to examine the relationship between philosophy and medieval law. The author also wishes to thank Professor Wolfgang P. Müller of Fordham University for the accurate translation into English, and Catherine M. A. McCauliff of Seton Hall University School of Law for her enjoyable discussion of several ideas developed in this chapter.
This is a preview of subscription content, log in via an institution to check access.
Access this chapter
Tax calculation will be finalised at checkout
Purchases are for personal use only
Notes
- 1.
A theological treatise has recently been attributed to him, Mazzanti 1999.
- 2.
“Ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit: Nam ius istud non humani generis proprium, sed omnium animalium, quae in terra, quae in mari nascuntur, avium quoque commune est. Hinc descendit maris atque feminae coniunctio, quam nos matrimonium appellamus, hinc liberorum procreatio, hinc educatio: Videmus etenim cetera quoque animalia, feras etiam istius iuris peritia censeri.”
- 3.
“Sed naturalia quidem iura, quae apud omnes gentes peraeque servantur, divina quadam providentia constituta semper firma atque immutabilia permanent.”
- 4.
Baldus 1586a, 7va, n. 16: “Ordo […] est modus entium”; “Natura rerum dicitur quaedam proprietas inserta rebus ab intellectu divino in rebus animatis secundum intellectum, vel a sideribus in plantis et brutis: Vel natura est divina quaedam dispositio et ordo rerumque status”; Baldus 1586f, 62rb, n. 7 ad Cod. 4.21.16: “Ordo facti significat ordinem intellectus.” On the concept of ordo, which reflects divine justice, see STh, I, q. 21, a. 1 ad 3 m; I, q. 47, a. 3, resp.; I, q. 103, a. 2 ad 3 m; II.II, q. 154, a. 12 ad 1 m: “Sicut ordo rationis rectae est ab homine, ita ordo naturae est ab ipso Deo”; CG, II, c. 39, 2, 5; III, c. 97. Cf. also Ermini 1923, 84–5.
- 5.
Since we cannot perceive being as such apart from those beings known to us, we cannot perceive it as something other than intelligible. Moreover, if intelligibility exists only as a function of the intellect, then being as such will also be intelligent. One could add: An absolute cause, self-sufficient and intelligent, is not something, it is Someone.
- 6.
Already prior to Aristotle, this had been Plato’s approach to the problem.
- 7.
Cynus 1578, II, 520va, n. 3 ad Cod. 8.52(53).2: “In diffinitione debent comprehendi essentialia rei deffinitae”; Bartolus 1570c, 89vb, n. 2 ad Dig. 28.1.1: “Definitio […] debet ponere substantialia rei definitae”; 1570e, 80va, n. 6 ad Dig. 41.2.1: “Discamus a Physicis, qui dicunt homo est animal rationale, etc., […] et predicti in diffinitione ponunt […] quid est in substantia”; Albericus de Rosate 1585a, 9va, n. 1 ad Dig. 1.1.1: “Cum diffinitio dicat essentiam rei.” Cf. ThSent, II, d. 35, q. 1, a. 2 ad 1 m: “Quia ens per prius de substantia dicitur, quae perfecte rationem entis habet, ideo nil perfecte definitur nisi substantia: Accidentia autem, sicut incompletam rationem entis participant, ita et definitionem absolutam non habent.”
- 8.
Baldus 1586e, 229vb, n. 2 ad Cod. 3.34.7: “Sicut se habet in ordine rei, ita videtur se habere in ordine intellectus.” Cf. QBS, 118va, n. 16: “Apud intellectum nostrum prius est esse quam operari”; cf. 120rb, n. 13. This echoes a principle widely disseminated by the Thomistic teachers (“Illud quod intellectus concipit quasi notissimum et in quo omnes conceptiones resolvit est ens”; ThQV, I.9. Cf. ThQP, IX, 7 ad 15).
- 9.
Bartolus 1570e, 80vb, n. 7 ad Dig. 41.2.1: “Differentia in substantia […] facit diversam speciem. Nam hoc, quod est rationale, facit nos differre a brutis: Et hoc, quod est mortale, facit differre ab angelis.”
- 10.
“Accipio formam pro essentia, quia forma est, quae dat esse rei et rem conservat et in quantum conservat est idem forma, quod essentia”; Baldus 1586c, 92ra, n. 6 ad Dig. 28.6.15: “Certum est, quod identitas formae arguit identitatem essentiae.” And Azo: “Fit enim secundum formam actionis, idest secundum eius essentiam” (Otte 1971, 51); Errera 1995, 175. Cf. EE, I.2: “[Essentia] dicitur etiam forma, secundum quod per formam significatur perfectio seu certitudo uniuscuiusque rei […] sed essentia dicitur secundum quod per eam et in ea res habet esse.”
- 11.
Caprioli 1961–1962, 282–3, n. 264: “Interdum ratio, i(dest) causa quia quid dicatur,” “Causam, si placeat, appellamus rationem que habetur de rebus.” Probably for the same reasons, Bulgarus did not hesitate to identify res with causae: The thing seems to fuse with what conveys being to it (ibid., 341). Also interesting is a passage to be found in QBS, 120rb, n. 13: “Nec est aliud verbum ita substantificum in mundo sicut verbum sum, es, est […] substantiam rei perfectissime includens.” This means, for example, that in the sentence “Socrates is a human being,” the humanity in Socrates appears as the form, as the necessary and substantial essence. Cf. Bellomo 1969, 276, 58; 273, 60.
- 12.
Baldus 1586e, 74vb, n. 5 ad Cod. 1.18.10: “Illa est forma substantialis, per quam datur deffinitio. Unde dicit Aristo(teles) et Boetius quod diffinitio claudit essentiam.”
- 13.
Baldus 1580a, 228rb, n. 37 ad X 2.20.37: “Dicitur autem substantia, quasi per se stans, seu subsistens […] apud iuristas vero substantia incorporea est contractus, obligatio, actio, dominium et omne intellectuale, puta testamentum […]. Substantia autem corporea patet sensu: ut ager, fundus, mancipium.” Cf. De Rijk 1956, 331.
- 14.
QBS, 118rb, n. 7: “Ordo est figura substantiae cuiuscumque rei et nihil constat sine ordinis dispositione.”
- 15.
Cagnolus 1586, 33rb, n. 1 ad Dig. 1.1: “Quemadmodum Physicorum primo ultramondanus scribit Aristoteles, tunc unumquodque cognoscere arbitramur quum causas cognoscimus primas et principia prima usque ad elementa, ex quo manifeste ostendit in scientiis esse processum ordinatum, prout proceditur a primis causis ad proximas causas, quae sunt elementa constituentia essentiam rei.”
- 16.
The gl. acc. forma ad Dig. 41.1.7.5, repeating an earlier remark by Martinus, comments on “desiit esse, amissa propria forma”: “Id est esse rei”; Bellomo 1969, 273, 60; 276, 58: “Res dicitur esse illud cuius formam habet et illud non esse vel desinere cuius interempta est forma.” Cf. ms. Barb. lat. 1400, 20v: “Nulla res est nisi per formam in materia subiacente.” Conversely, by changing the form “debet mutari esse rei”: Romano 1977, CXLII, 304–7; CXLIV, 350.
- 17.
“De bono et malo in actionibus oportet loqui sicut de bono et malo in rebus […] In rebus autem unumquodque habet de bono quantum habet de esse”; STh, I–II, q. 1, a. 3, resp.: “Ea quae sunt composita ex materia et forma constituuntur in suis speciebus per proprias formas. Et hoc etiam considerandum est in motibus propriis”; STh, I–II, q. 18, a. 10, resp.: “Sicut species rerum naturalium constituuntur ex naturalibus formis, ita species moralium actuum constituuntur ex formis, prout sunt a ratione conceptae” (with an interesting example drawn from the law); ThMet, 775.
- 18.
“Peccatum non est pura privatio, sed est actus debito ordine privatus”; I–II, q. 79, a. 2, resp.: “Actus peccati et est ens et est actus […]. Sed peccatum nominat ens et actionem cum quodam defectu.” Cf. HalesSth 1930, 3, q. 1, resp.; Iansen 1926, 352, q. 352.
- 19.
Dal Pra 1969, 265–6: “Nam furtum vel homicidium quasi specialia et substantialia nomina sunt factorum et eorum causae circa iudicia et distinctas distributiones habent quod non habent justum vel injustum vel similia quae sunt accidentalia.” Cf. HalesSTh 1930, 55–6, inq. I, tract. III, q. I; Iansen 1926, 216, q. XCI; Cursus 1678, 90, tr. XIII, disp. VI, dub. II, 18.
- 20.
In particular, differing circumstances modify the punishment for each crime: cf. STh, I– II, q. 18, a. 10, resp.; I–II, q. 18, a. 3 resp., ad 3 m.
- 21.
“Materia non consequitur formam, nisi secundum quod movetur ab agente”; Lottin 1954, 51; 98; 115.
- 22.
Baldus 1586a, 3va, n. 6 ad Nomen et Cognomina: “Hoc ius quod non potest tunc intelligi specifice sed solum in confuso et non est clarum, sed est aptum natum suscipere lumen claritatis per dispositionem legis et dicimus quod forma sicut lumen est susceptivum luminis istius, sit sicut materia et quod istius materiae materia sit factum”; 1580a, 60rb, n. 24: “Actus ex quibus inducitur consuetudo non sunt consuetudo, sed materia consuetudinis. Porro causa efficiens consuetudinis est consensus populi, causa formalis est forma actuum ex quibus surgit, causa materialis sunt ipsa negocia et controversia in quibus imprimit, causa finalis est utilitas.” Cf. Ioannes ab Imola 1575, 3va, n. 11, praefatio: “Primo modo potest dici unam esse materiam omnium rerum materialium et hanc philosophi dicunt materiam primam, de qua primo Physicorum et haec est ipsa res prout consideratur absque forma: Et hoc modo materia non est hoc aliquid, idest aliqua res per se subsistens, sed per formam fit hoc aliquid, ipsa ergo res prout est in potentia ad suscipiendam formam dicitur materia prima”; Aristotle, Metaphysics, 1036a 8; 1037a 27; 1049a 18; Physics, 192a 31. Cf. Kriechbaum 2000, 321, but especially Bellomo 2000, 642–4, 655.
- 23.
“Primo ergo modo accipiendo substantiam [secundum quod significat rationem primi praedicamenti], nullo modo dubium est peccata substantias non esse.”
- 24.
“Non […] nobilius est esse actionis quam substantiae cuius est actio.”
- 25.
Or “magis est substantia species quam genus, quia species est propinquior prime substantie quam genus” (De Rijk 1972, 30).
- 26.
“Sicut in genere rerum naturalium aliquod totum componitur ex materia et forma, ut homo ex anima et corpore, qui est unum ens naturale, licet habeat multitudinem partium; ita etiam in actibus humanis.”
- 27.
Otte 1971, 54, wrongly claims that the doctrine of the substantialia and accidentalia contractus echoes only superficially ontological terminology. When, as the German scholar maintains, certain substantialia (pretium, res, and consensus) are lacking in a sales agreement, the contract is void and cannot retain validity in any other form, just as, if in a human being (whose definition is that of being a “rational animal”) rationality is absent, we are simply confronted with an animal. In actual fact, Boethius says precisely the opposite: “Homini enim huiusmodi differentia [i.e., rationalitas] per se inest, idcirco enim homo est, quia ei rationabilitas adest; quae si discesserit, species hominis non manebit”; “Cum ea quae substantialiter dicuntur pereunt, necesse est ut simul etiam ea interimantur quorum naturam substantiamque formabant […]. Si ab homine rationabilitatem auferamus […] statim perit hominis species” (Boethius, in Isagogen Porphyrii commenta, 250, IV.4, 281, IV.17). Reasoning distinguishes humanity from other animate beings. Without that characteristic there would not be any human species within the genus “animale.” The same applies implicitly to individuals. An insane person does not cease to be human, nor would a God (deprived, to say the impossible, of his immortality) step down to the level of man. Bartolus de Sassoferrato agrees: The res animata indeed possesses a forma substantialis that is anima “et cum ipsa perdiderit, desinit esse illud et vocatur cadaver”; “Si non haberet [homo] illam formam, diceremus quod non est homo” (BA, 145rb, nn. 4, 11, Stricta ratione). Cf. Bellomo 1998b, 110.
- 28.
Baldus 1586e, 74vb–5ra, n. 6 ad Cod. 1.18.10: “Triplex est forma, quaedam quae requiritur ad esse et ad probationem esse, ut in testamento et ista est forma substantialis et probatoria, quaedam requiritur ad esse tantum, ut in stipulatione et ista est forma substantialis, non probatoria, ut l. I, § I, ff., de const. pec. (Dig. 13.5.1.1), quaedam quae requiritur ad solam probationem, non ad essentiam: Et ista est forma probatoria.” Cf. Padovani 1993, 184–6; Hopper 1584, 93rb; Mantica 1580, 16rb, II.IV, n. 1–2.
- 29.
“Dicitur de substantia actus, quo posito actus ponitur, et quo dempto actus deficit. Consensus ergo solus est de substantia.” Cf. Antonius a Butrio 1578a, 154va, n. 25 ad X 1.7.2; Lapus 1571, 52va, n. 7, all. 56; Capistranus 1584, 78vb, n. 3.
- 30.
The debate on the matter and form of marriage (a juridical transaction as well as a sacrament) involved jurists and theologians for centuries, with interesting discrepancies. Cf. Soto 1598, 92–4, dist. 26, q. 2, a. 1.
- 31.
“Sic in matrimonio consensus est causa formalis, quia dat esse rei; personae sunt causa materialis, quia sunt subiectum; verba sunt causa formalis, proles et sacramentum sunt causa finalis.”
- 32.
“Iura […] imitantur naturam in producendo effectum.” In general, Kriechbaum, 2000, 311–3.
- 33.
“Inter corporalia et spiritualia eam cognoscimus esse differentiam quod corporalia facilius destruuntur quam conserventur: Spiritualia vero facilius construuntur quam destruantur.”
- 34.
“In iure. Id est, sub hoc predicabili ius, continetur, nam in definitione cuiuslibet rei incorporalis oportet assumere ius: Ut ecce, hereditas est ius succedendi […] ususfructus est ius utendi […] obligatio est iuris vinculum […] actio est ius persequendi.” Cf. gl. acc. in iure ad Inst. 2.2: “Sub hoc predicabili ius, continetur: In quorum diffinitionibus ponitur hec dictio in praedicato.” An analogous solution can be found in Odofredus: “Ius est genus,” which subordinates to itself “duas partes principales de aliis praedicantes,” the public and private law (Odofredus 1550, 6rb, n. 10 ad Dig. 1.1.1.2). Cf. Bartolus 1570b, 2va, n. 8 ad Dig. 12.1.1: “Volens scire iura particularia, ante omnia debet scire quid sit ius in genere.”
- 35.
“Si definitio omnis in iure periculosa est et facile subverti potest, sequitur quod ius civile non sit scientia, quod est contra, l. iustitia, in fin., ibi, ff. de iust. et iu.”
- 36.
“Primus enim ac praecipuus usus definitionis est ut demonstret essentiam rei: Alius usus est ipsius, ut sit principium ad demonstranda accidentia rei definitae.” Cf. EE, 1.2.
- 37.
A few examples may be sufficient: Baldus 1580b, 2vb, n. 8; 1586a, 7rb–va, nn. 6–7 ad Dig. 1.1.1.1. Cf. Horn 1967, 115.
- 38.
Aristotle, Parts of Animals, 639b14; Physics, II.9, 200a35; Posterior Analytics, 71b8; 87b28–88a17; 89b36–90a34; Baldus 1580a, 202rb, n. 3 ad X 2.19.5. Cf. Bartolus 1570a, 5vb, n. 1 ad Dig. 1.1.1: “Ad sciendum aliquid non est necesse scire principium ex quo […] sed principium propter quod.” Cf. Cortese 1962, 184, n. 2; Bellomo 1998b, 123: “Diffinitio esse rei per substantialia sua significat”; Bellomo 2000, 604.
- 39.
“Scientia autem est habitus speculativus demonstrativus ratione vera considerans causas inferiores et haec ad scientias naturales spectat. Haec quidem de universalibus et necessariis se habentibus hoc nomine et iuri nostro attribuitur per principem […] et merito: Quia etiam causas inferiores considerat […] De universalibus iudicat. Iura enim […] sunt etiam de necessario se habentibus.” Coluccio Salutati, who had a good knowledge of law, expressed himself very similarly: “Concluditur leges, quoniam ipsarum scientia de universalibus rationibus humanorum actuum, potentiarum, habituum et passionum anime considerant, inter speculabilia numerandas” (Garin 1947, 136); “[Legum ministri atque latores] licet aliquando de singularibus agant, semper tamen in bonum commune rationibus universalibus diriguntur” (ibid., 132). He who maintained, therefore, that “legum non esse scientiam” would surely be wrong “cum [leges] diffiniendo dividendoque procedant et cum habeant universalia sua, que non possint aliter se habere” (ibid., 240).
- 40.
“Cum omnis res aut substantia sit aut accidens et substantiarum aliae sint primae, aliae secundae, fit trina partitio, ita ut omnis res aut accidens sit, aut secunda substantia, aut prima.” Cf. also 169D: “Omnis enim res aut substantia est, aut quantitas, aut qualitas […] et haec est maxima divisio.” Faithful to the text of Gaius (as well as to Ulpianus, Dig. 50.16.23: “Rei appellatione et causae et iura continentur”), the glossators commonly repeated that the iura are res. Cf. gl. acc. rem ad Dig. 50.17.1 (“Regula est, quae rem quae est, breviter enarrat”): “Idest ius.” Further examples in Caprioli 1961–1962, 313, n. 409, 343, 368, 373–4; Otte 1971, 52; Errera 1995, 214, 249.
- 41.
Palmieri 1914, 57: “Res dicitur ipsum ius incorporale quod vocatur substantia obligationis.” Cf. also Otte 1971, 51: “Obligationum […] substantia, id est esse et natura” (Azo); 83, n. 75, 95; Errera 1995, 233, cf. 177 (“Secundum substantiam actionum”), 320 (“Divisio prima fit secundum quod sunt, id est secundum essentiam quod habent. Subdivisio fit secundum accidens”).
- 42.
“Incorporalia sunt quae tangi non possunt, nec aliis corporeis sensibus subiacent, ut haereditas, ususfructus, usus, obligatio, actio. Sed et ea quae in iure non consistunt, ut genera, et species, et cacodaemones et anima hominum et anima mundi […]. Item res incorporales sunt praediorum iura, id est servitutes rerum.”
- 43.
“Quid de angelis bonis et malis et anima. Dic incorporalia: Licet de his nihil ad nos.” Almost identical is the gl. acc. vocantur ad Inst. 2.2, though without the final remark.
- 44.
I have consulted the Italian translation, Maccagnolo 1980, 213, I.2; 219, I.14–6; 222, I.21; 249–50.
- 45.
Referring to Azo by name, the calademones are invoked again by Odofredus 1550, 24vb, n. 3 ad Dig. 1.8.1.1. On the ties between the Bolognese school and that of Chartres, cf. Padovani 1997.
- 46.
For St. Bonaventure, the incorporeal nature of the angels does not coincide with the notion of immateriality (BonSent 1885, d. 3, pars 1, art. 1, q. 2 ad 3 m). Thomas Aquinas is in total disagreement by assuming that “matter” and “body (corpus)” are equivalent (CG, II.XLIX). The complexity of the problem had led William of Conches to exercise prudence and withhold judgment.
- 47.
“Substantia igitur generalissimum genus est: Hoc enim de cunctis aliis praedicatur, ac primum huius species duae sunt, corporeum et incorporeum”; cf. ibid., 20. The discrepancy between him and Cicero is evident: “Esse enim dicit ea quorum subiacet corpus […] non autem esse illa intelligi voluit quibus nulla corporalis videtur esse substantia”; ibid., 898–9. Also of interest is the comment by Baldus, ad Inst. 2.2, as in Vatican, Barb. Lat. 1411, 49r: “Ait Porfirius quod substantia est duplex, scilicet corporea et incorporea et de istis duabus substantiis seu rebus trattat iste titulus et dicit quod res corporalis est illa que potest tangi, sed res incorporalis est illa que non potest tangi sed solo intellectu percipitur […]. De incorporalibus vero talis datur regula quod omnis res cuius diffinitione ponitur ius est res incorporalis.”
- 48.
Ms. Barb. lat. 1400, 20v: “Recto quidem modo cognoscimus […] per formam aceptam: A re cognosco lapidem visu.” Cf. ThB, q. 6, a. 2, resp.
- 49.
Lapus 1571, 110va, n. 9, all. 91: “Genera sunt in intellectu, non in sensu, unde tange si potes”; Baldus 1586a, 7vb, n. 5 ad Dig. 1.1.1 pr.: “Tu dic quod ars, idest opus artificis, unde formae huius artis dicuntur formae artificiales, sicut forma stipulationis, sunt quaedam formae fabriles, sicut forma cultelli, et domus”; 7va, n. 17, l.c.: “Ars in suis dispositis accomodat iuri quandam, quam dicimus, artificialem naturam.”
- 50.
Bartolus 1570a, 187ra, n. 1 ad Dig. 8.2.32: “Artificialia […] aut componuntur ex rebus elementatis et non possunt esse perpetua, ut hic, aut non componuntur ex his, ut actiones et obligationes, quae sunt simplices imaginationes, et istae possunt esse perpetuae ad nutum principis.”
- 51.
“Non invenitur extra intellectum, cum sit imaginatio intellectus.”
- 52.
Cf. Aristotle, Metaphysics, 1036a, 9–12: “Matter is either subject to the senses or intelligible: The one subject to the senses is like bronze or wood, and all matter that is in motion; intelligible matter is that which is part of tangible things, though not subject to the senses by itself, as, for example, the mathematical entities”; Suarez 1751, 9, I, sec. II.
- 53.
“Aliquid quasi materia et aliquid quasi forma. Sicut in hac definitione circuli matematici: Circulus est figura superficialis, superficies est quasi materia et figura quasi forma.” Moreover, “forma circuli vel trianguli est in tali materia, quae est continuum vel superficies, vel corpus.”
- 54.
“Nota quod quedam sunt materie et forme sensibiles, quedam intellectuales et abstracte et intellectus potest sibi fabricare formam et creare materiam et sic scientia legum deservit metamatice que imaginatur substantias abstractas.” With regard to this passage, at least two clarifications are necessary. Deservit needs to be interpreted in the sense of “obedience that consists of the assimilation of certain modes, or of the imitation of pre-established processes.” Intellectus obviously stands for phantasia: Chenu 1926; 1946. Cf. Aristotle, Metaphysics, 1078a, 21; On the Soul, III, and the late (yet most illuminating) observations by Zabarella 1587, I, X, 48va; I, XV, 72rb; I, XXIII, 96rb.
- 55.
“Iura mere incorporalia, quae solo iuris intellectu percipiuntur et subsistunt.”
- 56.
“Sed quare incorporalia dicuntur iura, seu in iure consistere: Scire debes, quod legislatores nominaverunt et posuerunt esse in iure et esse iura illa, que videri non possunt, nec tangi corporaliter, sed consistunt et habentur pro animi notitia et ex animo […] unde cum hic, incorporalia videri non possunt, nec tangi: Sed in sola cognitione animi sunt et per solam cognitionem consistunt, iura vocantur et merito, quia per ius substantiantur, creantur et nominantur.” The first part of the paragraph is repeated almost word for word by Angelus de Gambilionibus (Angelus a Gambilionibus 1574, 71ra, n. 6 ad Inst. 2.2).
- 57.
“Ususfructus est ius, hoc nomen ponitur tamquam genus et ut secernatur a venditione, puta, quae facti est: et quia actio est ius, additur utendi et quia nudus usus est ius utendi, additur utendi fruendi.” Cf. Palmieri 1914, 107: “Videndum est quid sit accio, qualiter dividatur secundum substantiale esse, secundum qualitates seu accidentia […] Accio est ius”; EE, III.2: “Unde genus sumitur a materia, quamvis non sit materia.”
- 58.
The essence is the object of investigation by the physicist insofar as he considers the form and the essential reasons of things in themselves, apart from their motions (although they are always in motion). Only in this respect, his procedures do not differ from those of the mathematician: ThB, q. V, a. 2, resp. For Aristotle, moreover, medicine as a science is subordinate to mathematics.
- 59.
“Ars vero est habitus ratione naturae factivus, unde per talem habitum inspicitur opus faciendum, quod transit in materiam exteriorem, ut aliquod opus, domus, liber […] quod nomen etiam iuri per Iurisconsultum tribuitur dum dicit ius est ars boni et aequi et merito, cum iura nostra, ut plurimum, actum extrinsecum intuentur.”
- 60.
The same Bartolus adds that the jurist, as a practitioner, shows his prudentia (habitus activus). In this regard, see Piano Mortari 1976, 158–71, and Coopland 1925–6, 65–88. Several authors, including Paulus Venetus, prefer to use the word ars for habitus activus as well as factivus: Paulus Venetus 14.., 1vb.
- 61.
Idem in ms. Barb. lat. 1410, 332r: “Apparet igitur quod scientia nostra est vera philosophia, idest amor sapientie quam protoplaustus didicit in pabulo pomi vetiti. Hec enim scientia est scientia proficui et nocivi, practice vero est electiva boni et confutativa mali. O igitur mirabilis scientia”; Ioannes ab Imola 1575, praefatio, 4rb, n. 17; Piano Mortari 1976, 160, n. 24; 162, n. 30. Cf. Coras 1584, 64rb: “Iurisprudentia […] et in cognitione et in operatione posita est […] scientiae nomen, Iurisprudentia sibi suo iure vindicat: Quoniam vero certis theorematibus et praeceptibus clauditur: Quorum usus et observantia pro utilitatum praesentium rationibus: Et variis rerum humanarum circumstantiis flecti saepe et mutari solet, ars quoque nec immerito dicitur”; Vulteius 1598, 9–10: “Quemadmodum omnium scientiarum et disciplinarum, ita et iurisprudentiae vis omnis atque studium in duobus illis positum est, in cognitione nimirum, eiusdem usu”; Piano Mortari 1966, 526.
- 62.
From the second half of the thirteenth century, the question of the scientific character of knowledge is also central to theology: Chenu 1957; Biffi 1992.
- 63.
I limit myself to referring to the most recent bibliography on the subject: Padovani 1983, 507–12; 1995, 207–9; Cortese 1992a, 92; Rossi 1999, 79–81; Kriechbaum 2000, 323. Contrary to what is commonly maintained, the dispute began in the first decades of the fourteenth century and continued on until the middle of the fifteenth (cf. Nevizzanus 1573, 584, V.74– 607.V.85). I hope to return to the argument in a future publication.
- 64.
Andrea Gammaro, cited in Piano Mortari 1956, 11, n. 24: “Sciatis […] iurisconsultum habere scientiam, quoniam leges scriptae sunt […] tamquam prima principia quae in qualibet scientia pro claris et veris ponuntur”; Piano Mortari 1976, 208. The passage was repeated literally by Nevizzanus 1573, 584, V.74, on whom see Brugi 1921b, 21–2. Cf. also Piano Mortari 1978, 283–5, 287, 388, 411.
- 65.
The challenge had already been addressed, in a substantially similar context (Holy Scripture), by the theologians: Biffi 1992. An interesting idea in that respect can be found in ms. Barb. lat. 1410, 332r (331v: “Compositum per dominum Baldum de Perusio”): “Dixit insipiens in corde suo ars civilis legum humanarum non est scientia eo argumento utens quia non est perpetua cum iuris civilis statuta sint mutabilia. Preterea omnis scientia procedit ex principiis per se notis circa que non contingit error, ut patet secundo methaphisice, sed scientia nostra procedit ex voluntate statuentis que voluntas non est per se nota. Sed contra eos est quod scribitur Sapientie X° dedit illi scientiam sanctorum (Song of Sol. 10.10). Nam, ut ait ille Demostenes summus stoyce sapientie philosophus: lex est inventio et donum Dei cui omnes homines obedire docet dogma omnium sapientum et Crisippus philosophus ait lex est omnium rerum divinarum et humanarum notitia quam oportet preesse bonis et malis et principem et ducem esse. Item Ar(istoteles) primo ethycorum quanto comunius, tanto divinius.” More sophisticated is the defense of the discipline by Giovanni da Legnano: Donovan and Keen 1981, 329–33. On the propositiones per se notae, STh, I–II, q. 94, a. 2, resp. About the problem in general, cf. Otte 1971, 183–5; 219; Wieacker 1967, 59–60.
- 66.
Crescenzi 1990, 1 ad Inst. 1.1: “Quodam modo ad ethicam hic liber spectat.” Cf. Fitting 1965, 95–9; Kuttner 1940; Calasso 1954, 275; Diurni 1976–7, 17; Pace 1992, 222.
- 67.
The novelty introduced by the commentators is not noted by Horn 1967, 107–8; Kriechbaum 2000, 308–9.
- 68.
Continuing with these words: “Similar to perspective, which deals with visual lines and is subordinate to geometry.” Cf. ThB, q. II, a. 2, ad 5 m. In general, Biffi 1992.
- 69.
“Bonum est quod omnia appetunt.” But cf. Garin 1947, 44: “Legum principia sunt […] tres certissime, quibusque dissentire nullus valeat, equitates: Ut quod nobis fieri volumus alteri faciamus, quod nobis fieri nolumus nemini faciamus et illud tertium, quod quisque iuris in alium statuerit ipse eodem iure utatur […]. Nec puto […] hec principia posse negari […] quam prima physice vestra [sc. medicorum] principia”; ibid., 234.
- 70.
“Ius nostrum applicat sibi totam moralem philosophiam”; Ullmann 1942, 387; Le Bras 1960, 198.
- 71.
The passage by Baldus has to be understood in the context of Metaphysics, I.1–2. Cf. 982b24–27: “It is therefore clear that we do not seek this knowledge for any ulterior use. Just as we call man free when he exists for himself and not for some other person, we pursue this science as that which is unique in that it serves as an end to itself.” The same line of thought is followed by Iulianus Duciensis 1492, 9: “Per quam [legem] causam causantem, idest Deum cognoscere docemur […] ipsum Deum esse legem asseremus.” Important considerations in this regard can be found in CG, III.25.6.
- 72.
“Qui vult scire consequens debet primo scire antecedens. Qui vult scire quid rei debet scire principia rei.” Cf. Bellomo 2000, 644, 35 (Azo).
- 73.
“Ordo tendens ad substantiam rei vel ad formam est immutabilis.”
- 74.
There is an interesting critical comment in Baldus 1586a, 7rb, nn. 6–7 ad Dig. 1.1.1, on gl. acc. Prius, l.c. (“Sic econtra decet pro oportet”): “So. Dicit gl. quod exponitur oportet, idest decet, nam in materia probabili oportet, idest congruit: Sed in materia necessaria ponitur praecise: Sed tu dic, quod oportet, stat pro praecisa necessitate, nam scire dicimur, quando res per causas cognoscimus, item ius noscitur ex una causa, praesertim essentiali et intrinseca: Sed iustitia est causa intrinseca iuris.”
- 75.
Following the passage cited above, n. 65: “Item scientia legum immediate subalternatur theologie, de quo scribit Ysaye, LXIIII, penultima, super sensu hominis ostensa sunt tibi (Eccli. 3.25).” Cf. BSDB, 188ra: “Excepta sola sacra theologia, cui hanc scientiam fateor esse suppositam.”
- 76.
“Est enim sapientia habitus speculativus considerans causas altissimas: Et hoc pertinet principaliter ad Theologiam et Metaphysicam, quae Deum et primas causas considerant et de principiis omnium aliarum scientiarum iudicant et etiam de ista ad iuristas, unde merito dicitur est enim res sanctissima ista civilis sapientia ut Ulpia(nus) ait; ipsa enim causas altissimas considerat: Quia est divinarum atque humanarum rerum notitia et cognitio, iudicat de principiis aliarum scientiarum.”
- 77.
“Multa manifesta fiunt ab origine iuris ab investigatione principiorum. Multa namque manifesta fiunt per principia eorum quae quaeruntur, et quia non perfecte novit artem, qui non novit principia artis.”
- 78.
“Item nota quod ius descendit, idest nascitur a iustitita et sic iustitia fuit prius, quam ius et hoc non est dubium de iustitia Creatoris, qui fuit ab aeterno antequam orbis crearetur, sed iurisconsultus non intellexit de illa iustitia, nec posuit os in caelum, sed sicut naturalis philosophus loquutus est de natura in caelo constituta, idest de ordine et dispositione rerum animatarum.” The natural theology “proper to the philosophers which is called physics” is discussed by St. Augustine, DCD, VI.5.2.
- 79.
“Nihil aliud est equitas quam Deus”; “Divinam voluntatem vocamus iustitiam”; “Equitas […] que et iustitia ita demum, si ex voluntate redacta sit: Quicquid enim equum, ita demum iustum si est voluntarium.” Cf. Padovani 1997, 42; 67–9, for references to the sources and parallels in other testimonies.
- 80.
“Bonum et equum vocat hic iusticiam. Differt autem equitas a iusticia; equitas enim in ipsis rebus percipitur que, cum descendit ex voluntate, forma accepta, fit iusticia.”
- 81.
De Trinitate continued to be cited frequently in the writings of later jurists; the refined treatment of Azo in his Summa Codicis, 7, nn. 1–5 ad Cod. 1.1, for example, seems to follow closely V.9. The same work also inspired the distinction of the faculties of the soul into memory, intellect, and will, modeled after the three divine persons, which we encounter again in Henricus de Segusio 1963, 13ra, nn. 1–2 ad X 1.1. In addition to the tripartite scheme of St. Augustine, however, Henricus provides a variation of his own: “Tria reperiuntur in ea [anima], scilicet intellectus, qui praeconcipit, et hoc comparatur Patri, primo operanti, ratio quae discernit et hoc comparatur Filio discernenti, qui est sapientia Patris in caelo et terra, omnia disponens sua virtute et memoria, quae conservat et hoc comparatur Spiritui Sancto, qui omnia bona corroborat.” Similar modifications appear in Baldus 1586f, 68ra, n. 2 ad Cod. 4.24.5: “Sunt tres potentiae animae, scilicet intellectus, voluntas, memoria. Intellectus praecedit, deinde sequitur voluntas, quia voluntas est movens motum ab appetibili intellectu: Unde nihil prius est in voluntate, quin sit prius in intellectu, secundum sanctum Thom(am). Memoria habet se ad utrunque, scilicet ad intellectum et voluntatem”; Baldus 1580a, 8rb, n. 9 ad X 1.1.1 (with reference to TID, 547, c. XXXVIII: “Et sicut in Deo tres sunt personae, Pater, Filius et Spiritus Sanctus: Sic et tu habes tres vires, scilicet intellectum, memoriam et voluntatem”): “Tria reperiuntur in anima, scilicet intellectus praeconcipiens et ratio discernens et memoria conpraehendens ac retinens, secundum Bernardum”; QBS, 120ra, n. 8: “Tria sunt in anima, intellectus, ratio et voluntas. Intellectus namque examinat et illuminat: Ratio determinat et voluntas acceptat.” A copy of St. Augustine’s De Trinitate is extant in the rich library of Giovanni Calderini (Cochetti 1978, 981. IV). In general, cf. Padovani 1997, 74–5.
- 82.
Cf. also Section 3.9. Among the canonists, the references by Iohannes Andreae to the Ciceronian tradition of Plato’s Timaeus are worth noticing (“Tullius de creatione mundi”), as well as those to Porphyry and to the Theological Elements of Proclus (“Arist. Element.”). See Ioannes Andreae 1581, 10va, n. 12 ad X 1.1.1.
- 83.
BonHe 1891, 360–1, VI.2–3: “Aliqui negaverunt, in ipsa [causa prima] esse exemplaria rerum; quorum princeps videtur fuisse Aristoteles, qui et in principio Metaphysicae et in fine et in multis locis execratur ideas Platonis. Unde dicit, quod Deus solum novit se et non indiget notitia alicuius alterius rei et movet ut desideratum et amatum. Ex hoc ponunt, quod nihil, vel nullum particulare cognoscat […] Ex isto errore sequitur alius error, scilicet quod Deus non habet praescientiam nec providentiam, ex quo non habet rationes rerum in se, per quas cognoscat […] Et ex hoc sequitur, quod omnia fiant casu, vel necessitate fatali” and that there is no final retribution. Cf. Gilson 1953, 84, 121, 133; STh., I, q. 15, a. 3, contra: “Sed omnium quae cognoscit, Deus habet proprias rationes. Ergo omnium quae cognoscit, habet ideam.”
- 84.
“Nam, cum Dei Optimi Maximi effigiem, dedicatam in nobis, et quasi consecratam, habeamus: Quem quidem si tota mente prehenderimus, inveniemus profecto, non umbras rerum et simulachra, sed ipsas formas et species, quae Ideae nominantur: Quaeque impressae ac consignatae in animis nostris, efficiunt illas perpetuas commendationes ac praescriptiones naturae, quae anticipationes et communes notiones vocari solent.”
- 85.
“Divinam substantiam et maiestatem suspicere admirarique in ea, primas illas rerum adspectabilium species, quae Ideae sive formae dicuntur, quaeque longissime absunt ab omni contagio corporis, quemadmodum est ipse Deus.”
- 86.
Cf. Antonius a Butrio 1578a, 6vb, n. 15 ad X 1.1.1: “Dic quod [Deus] est principium principians, non principiatum. Et quod sit dare unum principium increatum, patet ex eo, quia alias iretur in infinitum. Ubi enim ponis unum creatum aliquid, ponis creatorem: Et ascendendo ires in infinitum, nisi dares unum principium increatum. Item si Deus inceperit, esse oportet, quod exiverit de potestate essendi ad actum. Sed, ut dixi, non potest esse, quod alius eum duxerit, nec quod ipse se ipsum, secundum quod sequeretur, quod ipse praecessisset suum esse, vel seipsum: Quod non est intellegibile. Concluditur ergo, quod non incepit esse.” The use of the first approach by Thomas Aquinas, already adopted by Iohannes Andreae, is obvious (Ioannes Andreae 1581, 8ra, n. 18 ad X 1.1.1).
- 87.
“Nam si aliarum rerum, multomagis virtutum ideas esse in Deo credendum est.” The conclusion shows the influence, at least indirect, of Plotinus: “Dico ergo, quod illa lex aeternaest exemplar omnium […] In illa ergo primo occurrunt animae exemplaria virtutum. Absurdum est, ut dicit Plotinus, quod exemplaria aliarum rerum sint in Deo et non exemplaria virtutum” (BonHe 1891, 361, VI.6).
- 88.
Padovani 1997, 178 (“Iustitia, latius patens, negotia et ea que sunt et que futura sunt comprehendit, ius vero nec omnia ea que sunt, suis laqueis apprehendit”), also citing a parallel passage from Iohannes Eriugena.
- 89.
“In ea [iustitia] stant omnia iura et omnia iura gestat in utero.” Cf. ENPS, 16.
- 90.
“Divino […] nutu iura processerunt […] De coelo enim originem ducunt et per ora Principum promulgantur […] iustissimae leges et sacri canones ex uno utero vel fonte divino processerunt.”
- 91.
In reference to Eccl. 26.16: “In sapientia aeterna est ratio fecunditatis ad concipiendum, producendum et pariendum quidquid est de universitate legum. Omnes enim rationes exemplares concipiuntur ab aeterno in vulva aeternae sapientiae seu utero.”
- 92.
“Universalia non sunt quid extra animam, unde reprobat Philosophus Platonem, ponentem ideas universalium extra animam. Tamen opinio Platonis salvatur a multis theologis ad sanum intellectum: Quod pro nunc dimittamus eorum disputationi.”
- 93.
“No(ta) contra Platonem, qui posuit ideas, tanquam principium formarum esse in coelo, vel nubibus aeris. Et ideas intelligit primarias causas entium formalium quas non dicebat esse in Deo sed a Deo creatas: Tanquam imagines et exemplaria specierum, ut hominis, canis et caeterorum, quae suo praedicamento sunt subiecta, quod reprobat Aristo(teles) in primo ethicorum (Eudaemonian Ethics, I. 1217b).” Cf. Horn 1967, 121.
- 94.
“In operibus sex dierum in genere suo bona singula creata memorantur, nec tamen creationis universalium mentio aliqua facta est. Nec oportuit si essentialiter singularibus unita sunt, aut si Platonicum dogma optineat. Alioquin unde esse habeant aut quando coeperint, nusquam memini legisse.”
- 95.
“Dispereant universalia, si ei [i.e., Deo] obnoxia non sunt.”
- 96.
QBS, 118vb, n. 22: “Deus, qui est universalis causa omnium generalium formarum, et causa individuorum.”
- 97.
CG, I.45. Cf. Boland 1996, 197. Cf. STh, I, q. 15, a. 1 ad 3 m: “Idea in Deo non est aliud quam Dei essentia.”
- 98.
Perhaps, the passage already cited from Francesco Zabarella must be understood in this sense: “Tamen opi. Platonis salvatur a multis theologis ad sanum intellectum.” Cf. above, n. 92.
- 99.
For St. Anselm, cf. Vanni Rovighi 1949, 112–3, and in particular his Monologion, 9.24, 12–4; 10.24, 24–7; 12.26, 26–31; for St. Bonaventure, cf. Vanni Rovighi 1974, 53–4, and especially BonHe 1891, 386, XII.12; BonSCh 1891, 8, q. 2, resp.; for Thomas Aquinas, Boland 1996, 206, 209–12, 236, and particularly STh, I, q. 15, a. 1, resp.; ad Im; ad IIIm.
- 100.
“Sicut ergo in mente Patris sunt rationes omnium creaturarum quae a Deo producuntur, quas ideas vocamus, ita et in ea sunt rationes omnium per nos agendorum. Sicut ergo a Patre derivantur in Filium, qui est sapientia Patris, rationes omnium rerum, ita et rationes omnium agendorum.” A similar argument can be found in Coluccio Salutati (Garin 1947, 136): “Concluditur leges, quoniam ipsarum scientia de universalibus rationibus humanorum actuum, potentiarum, habituum et passionum anime considerant, inter speculabilia numerandas.” Their necessity reflects the absolute necessity that is in God (ibid., 148).
- 101.
“Istud lumen acquiritur per scientias maxime divinas sicut sunt sacratissime leges nostre que, soli t[h]eologie ancillantes, omnes alias trascendunt leges. Sunt enim leges suprema phylosophia seu sapientia, ff. de var. et extraor. cognitio, l. prima (Dig. 50.13.1) que regulant et regunt hominum animas, C. de sacro. eccl., sancimus (Cod. 1.2(5).22(19)) et sanctificant eas. Cum enim ita vitam inferiorem ordinent ut ad superiorem usque trascendant, magis participant cum diis sive substantiis separatis.” Continuing as follows: “Adeo quod anima separata a corpore remanet recordatio scientie sanctarum legum. Sophismatum autem vel medicine nulla est rememoratio.” One notes, on the one hand, the recourse to a classical Platonic theme (rememoratio) and, on the other, a polemical attitude with regard to physicians and philosophers.
- 102.
For the expressions natura naturans and naturata, cf. Alighieri, De vulgari eloquentia, I.VII.4; Monarchia, II.II.3; Padovani 1997, 211–2.
- 103.
“Et has ius civile velut incorporales creaturas ad similitudinem naturae naturantis, idest Dei, adinvenit.”
- 104.
“Tales sunt et dici possunt creaturae iure civili et tamen sunt perpetuae, quia perpetuum est, quod habet initium et non habebit finem, ut est anima, sol et luna.” Cf. Bellomo 1993, 453–4; Bellomo 2000, 635–6.
- 105.
To my knowledge, the text was already known to Hostiensis (Henricus de Segusio 1963, 14rb ad X 1.1.1), who attibutes it, as was usual, to Aristotle: “Et secundum Arist(otelem) prima causa superior est narratione et non deficiunt linguae a narratione eius, nisi propter narrationem causae ipsius, quoniam ipsa est super omnem causam: Et narratur nisi per causas secundas, quae illuminantur a lumine primae causae, quod est, quoniam prima causa non cessat illuminare suum causatum et ipsa illuminatur a lumine suo, quoniam ipsa est lumen et supra quod non est lumen” (cf. Pattin 1966, 57–9). The immediately preceding passage offers a collection of arguments drawn from the same source: “Unde Philosophus, ipsum principium, quod est Deus, non est contentum sub genere, neque sub diffinitione, nec subest demonstrationi, expers est qualitatis, quotitatis, ubi et quando et motus sibi: Nec est aliquid simile nec communicans, nec contrarium.” Cf. Baldus 1580a, 228rb, n. 37 ad X 2.20.37: “Ut dicit Ari(stoteles) in liber de causis, ens igitur est praedicamentum praedicamentorum et dividitur in X praedicamenta.” In addition to Iohannes Calderinus (Cochetti 1978, 972. XXVI), Girolamo Cagnoli was also fascinated by the work much later on: “Causa prima, ut in libro de Causis Philosophus ait, est omni narratione superior, non cessat illuminare creatum suum et ipsa non illuminatur lumine aliquo, quoniam ipsa est lumen purum, super quo non est lumen aliud” (Cagnolus 1586, 33rb, n. 1 ad Dig. 1.1).
- 106.
Although Avicenna understood the activity of the primary substance in terms of a creation: STh, I, q. 4, a. 5, resp.; ad Im.
- 107.
ThC, especially in commenting on the propositiones 3 and 16; ThSS, c. 14, 1, 120: “Dei substantia est ipsum eius esse, non est autem aliud esse, atque aliud intelligere.”
- 108.
The concept reappears in his Monarchia, II.2–4; Purgatorio, 32, 67; Paradiso, 18, 109– 11; also in Holland 1917, 90.
- 109.
SThC, comment on propositio 9.
- 110.
“Qui velut stellae in perpetua aeternitate mansuri [sunt].” The perpetuity of the soul was, of course, never called into question: “Initium habet, finem non habet” (SA, 796, 24). Cf. Baldus 1586a, 15rb, n. 1 ad Dig. 1.1.10: “Anima est immortalis ac perpetua […] nam anima est quid divinum et immortale.”
- 111.
The doctrine is based on an old tradition, dating back to the earliest beginnings of the Bolognese school. Cf. Fransen and Kuttner 1969, 1. 9, 33: “Sicut Bulgarus ait: ius naturale in generibus et speciebus suis immobile, in indiuiduis non sic.” As we have seen, Bartolus 1570a, 187ra, n. 1 ad Dig. 8.2.32 (cf. above, n. 50), distinguishes the artificialia, which by virtue of being composed “ex rebus elementatis” cannot be perpetual, from the realities that are not composed “ut actiones et obligationes, que sunt simplices imaginationes et istae possunt esse perpetuae ad nutum principis.”
- 112.
Moreover, Baldus derides the Averroist doctrine about the unity of intellect: Padovani 1983, 274.
- 113.
“Et decretum dicit, quod leges sunt divinitus etc., sed de hoc derident nos laici, arguendo sic. Aut dicis, quod leges sunt factae a Deo immediate et hoc est falsum de legibus civilibus: Aut dicis quod mediate et tunc idem est in quibuscumque rebus, non tantum legibus, tamen nesciunt quid loquantur: Quia discernere iustum ab iniusto non competit humanae naturae, nisi quatenus divinus nutus hoc facit.” The passage is reproduced almost literally in Albericus de Rosate 1585 h, 105vb, n. 1 ad Cod. 7.33.12.
- 114.
LDI, II.I, 257B: “Hinc utique anthropon Graeci appellarunt quod sursum spectet […] spectare nos caelum Deus voluit.”
Editor information
Editors and Affiliations
Rights and permissions
Copyright information
© 2007 Springer Science+Business Media Dordrecht
About this chapter
Cite this chapter
Padovani, A. (2007). The Metaphysical Thought of Late Medieval Jurisprudence. In: Padovani, A., Stein, P.G. (eds) A Treatise of Legal Philosophy and General Jurisprudence. Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/978-94-017-9880-8_2
Download citation
DOI: https://doi.org/10.1007/978-94-017-9880-8_2
Published:
Publisher Name: Springer, Dordrecht
Print ISBN: 978-94-017-9878-5
Online ISBN: 978-94-017-9880-8
eBook Packages: Humanities, Social Sciences and LawLaw and Criminology (R0)