Zusammenfassung
Die im 15. Jahrhundert an der Krakauer Universität unterrichtete Logik sollte, ähnlich wie an anderen mittelalterlichen Hochschulen, die Rolle eines Instruments wissenschaftlichen Denkens spielen. Sie wurde betrachtet als Einführung nicht nur zum Studium der Philosophie und der freien Künste, sondern auch als solche zur Medizin, zur Rechtswissenschaft und zur Theologie. Aus diesem Grunde wurde die Logik schon am Anfang des Universitätsstudiums unterrichtet. Die 1404–1406 verfaßten Statuten regelten gesetzlich, wie lange und wann der Unterricht in den einzelnen logischen Disziplinen erteilt werden sollte. Bis auf die Topica wurden das ganze Organon des Aristoteles, die Summulae logicales des Petrus Hispanus und andere mittelalterliche Traktate über semantische Grundbegrriffe im unteren Kurs erläutert, d.h. bevor der Student den Bakkalaureusgrad erworben hatte. An der Krakauer Universität sollte damals der Kandidat ca. 18 Monate lang die Vorlesungen über Logik hören.1 Keiner anderen Disziplin so viel Zeit wurde auf dieser Unterrichtsstufe der Philosophie im Rahmen der freien Künste gewidmet. Man könnte sogar sagen, daß der untere Kurs als „Logikschule“ gedacht war. Den erwähnten Statuten gemäß sollte auch Aristoteles’ De sophisticis elenchis innerhalb von 14 Wochen erläutert werden.2 In der Regel geschah dies mit Hilfe der bereits vorhandenen mittelalterlichen Kommentare zu diesem Werk. In der Handschriftensammlung der Bibliothek der Krakauer Universität ist sogar ein Exemplar des handschriftlichen Kommentars Johannes Buridans zu De sophisticis elenchis erhalten geblieben.3 Bekannt war auch sein Compendium totius logicae.4 Von den logischen Schriften seiner Pariser Schüler seien auch die Sophismata des Albert von Sachsen5 und der in mehreren Handschriften überlieferte Kommentar des Marsilius von Inghen zu De sophisticis elenchis genannt.6
This is a preview of subscription content, log in via an institution.
Buying options
Tax calculation will be finalised at checkout
Purchases are for personal use only
Learn about institutional subscriptionsPreview
Unable to display preview. Download preview PDF.
Notes
Statuta nec non Liber promotionum philosophorum ordinis in Universitate studiorum Jagellonica ab anno 1402 ad annum 1849, ed. J. Muczkowski, Cracoviae 1849, S. XII-XIII.
Statuta…, S. XIII.
Kraków, BJ (= Biblioteka Jagielloñska), cms 736, f. 51 va-80rb.
Ibid., cms 662, f. lra-156rb, cms 703, f. 2ra-181va; Biblioteka Ksiezy Misjonarzy, cms 827, f. 3ra-218va.
Kraków, BJ, cms 2330, f. lr-113v.
Ibid., cms 712, f. 54rb-70rb, cms 711, f. 23va-45vb, cms 713, f. 60ra-154va.
Ibid., cms 719, f. lra-114rb.
Ibid., cms 750, f. 99ra-110v. Vgl. A. Maierù, Terminologia logica delia tarda scolastica, Rome: Edizioni dell’Ateneo 1972.
Ibid., cms 621, f. 23ra-47va, cms 704, f. lra-24ra; Warszawa, BN (= Biblioteka Narodowa), cms akc. 1819, f. 117ra-136vb.
Kraków, BJ, cms 2660, f. 50ra-125rb.
Ibid., cms 642, f. 11r-47v, cms 642, f. 48r-49r, 51r-v.
Ibid., cms 1893, f. 198r-252r.
Ibid., cms 25, f. 155v-175va.
Dieses Exercitium wurde 1511 in Krakau herausgegeben, vgl. Anm. 72. Es soll noch eine Edition aus dem Jahre 1506 gegeben haben.
Dieser Kommentar erschien im Druck 1502 in Krakau. Er sollte noch im Jahre 1507 gedruckt sein, aber bis jetzt hat man diese Ausgabe nicht gefunden.
Cf. M. Markowski, Dzieje filozofii sredniowiecznej w Polsce. T. 1:Logika, Wroclaw 1975, S. 86.
U. Gerber, Disputatio, in Theologische Realenzyklopedie, Bd. 9, Berlin — New York 1982, S. 14.
„Quando baccalariandus vult procedere, magister suus debet sibi proponere unum sophisma, ad quod respondebit sedendo cum aliis scholaribus, et non inter baccalarios, et in mantelo suo nec magister contra responsionem replicabit. Ista responsione facta bidellus faciat eum surgere, et habitum induere, et in loco baccalariorum sedere, et magister proponat sibi questionem, quam debet honeste determinare, quo facto bidellus faciat eum jurare tria ultima juramenta supra scripta, et alia statuta, et statuenda et tunc magister faciat collocationem de eo, et dabit sibi gradum baccalariatus.“ Liber decanorum Facultatis Philosophicae Universitatis Pragensis ab anno Christi 1367 usque ad annum 1585, pars 1, Pragae 1830, S. 52.
„Item in plena congregatione facultatis statutum fuit, quod scholaribus post examen hujusmodi admissis deberet injungi, quod toto tempore, quo non processerint, disputationes magistrorum visitare teneantur, ad sophismata responderi, sic baccalarii ad questiones, et sub consimili poena per facultatem eis, si negligentes fuerint, indicenda.“ Ibid.
„ftem 24 die mensis Januarii conclusum fuit, quod de cetero disputatio ordinaria continuari debeat usque ad horam vesperorum, et quod sophismata per presidentem non distribuantur plura, quam tria, nec habere debet plures sophistas, quam novem ita quod ad quodlibet sophisma possint esse tres, unus concedendo, alter negando, tertius dubitando.“ Ibid., S. 64.
„Item Sabbato ante Michaelis conclusum erat in facultate, quod quilibet disputans in philosophia naturali ad minus deberet unum sophisma, vel duo ad maius disputare, et pro isto tantum debet dari sicut de exercitio totaliter philosophicali, et debet sophisma, vel sophismata ante questiones disputare. Item conclusum fuit, quod nullus magistrorum uno actu plures, quam tres questiones vel duas questiones cum uno vel duobus sophismatibus ad majus, ut praescriptum est, debeat disputare.“ Ibid., S. 87.
„Item ao. Dni. 1387 die 21 mensis Octobris in plena congregatione facultatis matura prius deliberatione habita in decanatu magistri Joannis Eliae fuit concorditer conclusum et statutum, quod ter in anno exercitia in sophistria teneantur, videlicet tribus anni quartalibus, sic quod per unum quattale quodlibet exercitium continuetur, primum ab ephiphania Domini usque ad festum paschae, omni die per unam horam, hora 19; secundum a festo paschae usque ad festum s. Jacobi pro 2do quartali anni, et istud omni die hora 16. continuetur; tertium a festo s. Jacobi usque ad festum s. Galli omni die hora 17. continuetur; per quartum vero quartale anni nullus teneat exercitia in sophistria propter temporis illius quartalis brevitatem. Adjectum autem fuit, quod disputans in sophistria de vespere tantum unum exercitium teneat, vel in logica tantum vel in philosophia tantum, tribus diebus, quibus sibi placueril disputando, et quod de quolibet hujusmodi exercitio 12 grossi persolvantur.“ Ibid., S. 90.
„Quoniam plerique studencium responsiones publicas, in disputacionibus ordinariis magistrorum fieri solitas, ad quas, uigore statuti super hoc facti, ante gradum sue promocionis obligantur, superfugere volentes, ad vnum zophisma multi simul dubitando respondere, et, presidenti duntaxat respondentes, recedere consueuerunt; ideoque conclusum fuit et statutum: quod in antea ad vnum zophisma solum vnus respondere debeat dubitando; poterit tarnen secundus, ex licencia decani pro tempore existentis, ex causis legitimis, quas decanus facultatis cognoscat, ad idem zophisma respondendo dubitare: in nullo tarnen casu liceat plures, quam duos, ad vnum zophisma esse dubitantes, sub pena non computandi responsiones. Qui quidem dubitantes ad finem disputacionis, sicut et alii respondentes, si eis eundem actum pro responsione computari voluerint, debent permanere.“ Statuta…, S. XVI-XVII.
„Quia promoti ad gradus nedum in scienciis, verum et in usu scienciarum, qui in modis legendi, arguendi, et respondendi consistera videtur, debent esse exercitati; quos quidem modos, precipue magistros arguentes et baccalarios respondentes diligenter audiendo adiscere (sic) et acquirere contingit, ideoque conclusum est: quod quilibet studencium propter hoc maxime, ut modum arguendi et respondendi adiscat, per medium annum ad minus, ante ingressum suum pro gradu baccalariatus ad examen, disputacionem ordinariam magistrorum assidue visitet sic, quod tres disputaciones ordinarias immediate sequentes, sub pena unius grossi, nullatenus negligat; quam penam tociens, quociens predicta facere neglegxerit, incurret, per decanum a quolibet, qui earn incurrerit, tempore, quo examen intrare voluerit, exigendam.“ Ibid., S. XVII-XVIII.
„Quoniam odia licet restringere, fauores vero et concordiam inter maystros congruit ampliare, ne igitur odia et indignaciones inter maystros locum habeant, que propter responsiones studentium faciliter contingere possunt, placuit omnibus maystris protunc in plena convacacione existentibus, vt a modo decanus facultatis arcium plenam auctoritatem habeat sophismata distribuendi inter hos, qui secum steterint in exercicio phisicorum, vel qui in proximo sunt promouendi, et quod amplius presidens non habeat posse distribuendi sophismata nec dubitaciones; sed omnia procedant de manibus decani: ne sic per defectum responsionum, vt sepenumero contigit, a promocione studentes impediantur, et eciam vt illa commutacione, ante introitum examinis, in studio magis exerceantur, et ipsorum ingenia coram maystris publice respondendo pateant.“ Ibid., S. XXXI.
Wroclaw, BU (= Biblioteka Uniwersytecka), cms I Q 380 (XIV/XV); Kraków, BJ, cms 2215 (XIV/XV):, f. 49-53; cms 2216 (XV2-3), f. 56, 58; cms 2231 (XV3-5), cms 2459 (ca. 1425), f. 262-286a; cf. M. Kowalczyk, Krakowskie mowy uniwersyteckie z pierwszej potowy XV wieku, Wroclaw 1970, S. 17-19 und 71. Prager Einflüsse z. B. cf.: „In actu presenti iuxta laudabilem consuetudinem facultatis arcium huius alme Universitatis in huiusmodi actibus hucusque observatam quatuor sunt facienda: Primo ponendum est unum zophisma, ad quod dominus baccalariandus respondebit. Secundo proponenda est una questio, quam ipse determinabit. Tercio ad honorem ipsius fiet una recommendacio. Quarto et ultimo referende sunt graciarum acciones hiis, qui dignati fuerint facultatem arcium in persona mea exili visitando actum presentem honorare.“ Wroclaw, BU, cms I Q 380, f. 60v, cf. M. Kowalczyk, Mowy …, S. 80, 66-7.
W. Wislocki, Katalog rekopisów Biblioteki Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków 1877-181, S. 529; J. Zathey, „Biblioteka Jagiellonska w latach 1364-1492“, in J. Zathey, A. Lewicka-Kamiñska, L. Hajdukiewicz, Historia biblioteki Jagielloñskiej, T. 1: 1364-1775, Kraków 1966, S. 108; R. Palacz, „Michal Falkener z Wroclawia. Stan badañ“, Materialy i Studia Zakladu Historii Filozofii Starozytnej i Średniowiecznej, VI, 1966, S. 84-5; idem, „Wybór kwestii filozoficznych dyskutowanych na Wydziale Artium Uniwersytetu Krakowskiego w drugiej potowie XV wieku“, Materialy i Studia Zakladu Historii Filozofii Stardzytnej i Sredniowiecznej, X, 1969, S. 222-40; J. Domañski, „Krakowski sofizmat o rzekomej wyzszości retoryki nad dialektyka z rekopisu Biblioteki Jagielloñskiej 2005“, Materialy do Historii Filozofii Średniowiecznej w Polsce, II, XIII, 1970, S. 9-31.
Kraków, BJ, cms 2205, f. 14ra.
„Questiones scripte, quondam in usu habite a Michaele Wratislaviensi, arcium et sacre theologie professore, ad disputaciones communes, apprime necessarie (parum propter dificultatem in triplici professia versant) generalis Studii Cracoviensis et ad bibliothecam maioris Collegii artistarum spectant.“ Kraków, BJ, cms 2205, f. 2r.
Ibid., f. 344r.
Ibid.
Ibid.
Ibid.
„In nomine Domini, amen. In actu presenti, ut in quolibet sibi simili tria per ordinem sunt facienda. Primo predisputantur duo zophismata, secundo due questiones, demum et ultimo graciarum acciones referende sunt hiis omnibus, qui non dedignati fuerint continuare hunc actum a principio usque ad finem.“ Ibid., f. 17ra. „In nomine Domini, amen. In actu presenti sicut et in quolibet actu sibi simili tria per ordinem sunt facienda: Primo disputabuntur duo zophismata, secundo due questiones, tercio et ultimo referantur graciarum acciones omnibus, qui dignati fuerint hunc actum visitare.“ Ibid., f. 207r.
„In nomine Domini, amen. In actu presenti tria per ordinem sunt facienda: Primo disputabuntur duo sophismata, denum due questiones, tercio et ultimo referende sunt graciarum acciones singulis dominis, qui fuerint dignati actum presentem visitare.“ Ibid., f. 23 lr. „In nomine Domini, amen. In actu presenti tria per ordinem sunt facienda: Primo disputabuntur duo zophismata, secundo disputabuntur due questiones, tercio et ultimo referende sunt graciarum acciones singulis magistris, dominis baccalariis et dominis studentibus, qui dignati fuerint actum presentem visitare.“ Ibid., f. 234v. „Sophismata et questiones iste disputate sunt in Universitate Cracoviensi anno Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo nono dominica die in vigilia Concepcionis glosiose virginis Marie in lectorio theologorum per Johannem Königsberg de Oppavia baccalarium Cracoviensem.“ Ibid., f. 238v.
Ibid., f. 375r.
„In nomine Domini, amen. In actu presenti tria nobis occurrunt peragenda: Primo predisputabuntur duo zophismata, ad que domini, quibus sunt assignata, respondebunt; secundo proponentur due questiones dominis, quibus sunt assignate, ad decidendum; tercio et ultimo agemus inprimis omnium rerum Opifici gracias eisque, qui hunc actum suis presenciis haud didignati fuerint illustrare.“ Ibid., f. 276r. Cf. Anm. 41.
Ibid., f. 263r.
Ibid., f. 196r.
Cf. Anm. 25.
„Questio mihi a reverendo magisitro promotore et preceptore meo mihi semper observandissimo ad determinandum sub talium sermone verborum est proposita.“ Kraków, BJ, cms 2205, f. 19va; vgl. auch f. 159v.
Ibid., f. 344v. Vgl. auch: „Diligite et medii, scilicet baccalaurei, sapienciam acutissime disputandi et respondendi, ut vobis opera sapientis primo Elencorum posita, scilicet non mentiri et mencientem posse ostendere, qualiter assignentur. Diligite sapienciam magistrorum vestrorum lecciones et exercicia visitantes, diligenter memorie comendanles. comendatas aliis sinceriter inparcientes.“ Anonyma oratio rectoris, Kraków, BJ, cms 1587, f. 138r; cf. M. Kowalczyk, Mowy…, S. 61.
Kraków, BJ, cms 2205, f. 17vb.
Ibid.
Ibid.
„Concedenti arguitur sic: Universale non est in predicamento. Probatur: Nullum transcendens est in predicamento, sed universale est transcendens, igitur non est in predicamento. Maior nota, quia illud, quod debet poni in predicamento, debet dicere rectam naturam, modo transcendencia non sunt huiusmodi. Minor probatur, quia universale reperit principium quo videlicet predicamento et per consequens transcendens.“ Ibid.
„Neganti arguitur sic: Universale est in predicamento. Probatur: Species specialissima est in genere, sed universale est species specialissima, ergo est in genere. Maior est Aristotelis in Predicamentis. Minor patet, quia homo est universale et species specialissima, ut tenet Philosophus.“ Ibid., f. 18ra.
Ibid., f. 17ra-17va, 17vb-18ra, 18v-19r, 63v-65r, 66r, 69r, 97r, 99r, 106r, 109r, 110r, 100v, 113r, 115r, 116v, 118r, 118v, 119v, 120v, 122r-v, 124r, 126r, 127v, 128r-v, 146r, 148r, 151v, 152v, 207v-208r, 209r-v, 210r-v, 288r, 298r, 302v.
Ibid., f. 92r, 92v, 102r, 138r-v, 139r, 140v, 150r, 154r, 156r, 168r, 171r, 172r, 180v, 181r, 187v, 189r, 191r, 192v, 300v.
Ibid., f. 115v, 209r.
Ibid., f. 159v.
Ibid.
Ibid., f. 161v; vgl. auch f. 164v und 21ra.
„patres observantissimi eximiique doctores magistrique venerabiles, et quamvis in presenti et in quacumque alia materia dignitates vestre me informare possent singulari tarnen favore, quo me venerabilis magister Thomas de Olmuntcz complectetur pro habenda informacione et fundamentali presentis questionis decisionem ad eundem me limitto, qui de presentis questionis materia me faciliter informabit dignemini venerabilis magister eciam questionem per me positam caritative assumere et que vobis ad presens necessaria videbuntur adducere. Venerabilis magister, licet posicio vestra satis efficaciter posita sit, nihilominus tarnen consuetudine laudabili servata contra ipsam unico instabo medio.“ Ibid., f. 170r.
„Venerabiles magistri, promotor dignissime, dominique baccalarii et si non pretereant diginitates vestras zophismata et questiones per me iam disputatas, ut eo tarnen tenarius imprimantur.…“ Ibid., f. 213v. „Aggredior ultimum et primum gracias ago omnipotenti Deo eiusque Genitrici oranibusque celicolis, quorum numine hunc letum adepti sumus exitum, demum ad terrena me divenites (?) grates ago venerabili viro magistro Johanni de Osswyancim promotorique meo dignissimo, magistris et dominis baccalariis necnon studentibus precipue respondentibus, quibus me pie nunc polliceor in omni obsequio eis pro futuro.“ Ibid., f. 214r.
„Dicant ergo domini respondentes, quibus assignatum est primum zophisma.“ Ibid., f. 344v.
Ibid., f. 211v.
Ibid.
Ibid.
Ibid., vgl. auch f. 215r, 220r, 236r.
Ibid., f. 211v.
Ibid., f. 212v.
Ibid., f. 234v.
Ibid., f. 280r.
Cf. Ibid., f. 28r, 31v, 33r, 35r, 37v, 45r, 46r, 57v, 60v, 66r, 92r, 92v, 97r, 99r, 10v, 101v, 109r, 113r, 116v, 118v, 120v, 125r, 126r, 138r-v, 140v, 142v, 143r, 144r-v, 146r, 148r, 150r, 151v, 154r, 155r, 156r, 168r, 172r, 174r, 191r, 192v, 210r-v, 235r-v, 281r, 300v, 302v.
Cf ibid., f. 95v, 107r-108v, 116v, 167v, 175r, 199v, 215r, 220v-221r, 237r-238r, 289v, 290v, 338v.
„Quantum ad ultimum ne ingratitudinis accusaremus vicio, habemus et agimus eas, quas valemus immortales gracias, in primis summo Opifici Deo, quod nos sua invisibili gracia hunc actum laudabilem feliciter obiire concesserit. Deinde venerabili viro domino decano arcium ceterisque magistris baccalauriisque reverendis, qui suis preseneiis ob decorem nostri actus hue sese conferre haud dedignati sunt, agimus et habemus mille gracias. Denique omnibus ingenuis adolescentibus, qui nostras et si pueriles disputaciones ascultari minime aspernati sunt, quibus omnibus pollicemur nos morem genere et obsequi in omnibus licitis et honestis.“ Ibid., f. 238r.
U. Gerber, Disputatio, S. 14.
Aristoteles, in Aristotelis Opera, ed. Academia Regia Borusica, Aristoteles Graece ex recognitione Immanuelis Bekkeri, T. 1, Berolini 1831, 2, 165a 38-165b 11; cf. M. Markowski, Burydanizm w Polsce w okresie przedkopernikanskim. Studium z historii filozofii i nauk ścisiych na Uniwersytecie Krakowskim w XV wieku, Wroclaw 1971, S. 44-5.
Ioannes Buridanus, Quaestiones super „De sophisticis elenchis“ Aristotelis, Kraków, BJ, cms 736, f. 54rb; cf. M. Markowski, Burydanizm …, S. 45.
„Et disputacio est quadruplex, scilicet doctrinalis, dyalectica, tentativa et sophistica. Disputacio doctrinalis est, que procedit ex principiis veris et necessariis alicuius sciencie et hec habetur inter doctorem seu informatorem et discipulum. Et talis disputacio fit, ut generetur disciplina in discipulo et instrumentum eius est Syllogismus demonstrativus, de quo syllogismo agitur primo Posteriorum. Disputacio dyalectica est, que procedit ex principiis probabilibus, et talis habetur in actibus ordinariis magistrorum vel baccalariorum et fit, ut generetur opinio in discipulo. Et instrumentum eius est Syllogismus dyalecticus, de quo in libris Thopicorum. Disputacio tentativa est, que procedit ex principiis communibus, quibus aliquis tentatur, an sit hic, qualem se existimat et habet fieri in examinibus magistrandorum vel baccalandiorum. Et fit propter experienciam de respondente, an sit sciens vel ignorans et instrumentum eius quandocumque est argumentum. Sed disputacio sophistica est, que procedit ex apparentibus seu ex principiis apparenter veris cuius instrumentum est Syllogismus sophisticus, de quo primo Elencorum et habetur communiter inter volentes apparere scientes et finis eius est vana gloria.“ Commentum Cracoviense super tractatum „De consequentiis,“ Kraków, BJ, cms 2591, f. 94r; vgl., auch cms 2178, f, 60v; M. Markowski, Burydanizm…, S. 45-6.
Exercitium novae logicae seu librorum „Priorum“ et „Elenchorum“ magistri Joannis de Glogovia pro iunioribus recollectum ac noviter emendatum, Cracoviae 1511, f. 69r-70r; vgl. M. Markowski, Burydanizm…, S. 82-3.
Author information
Authors and Affiliations
Editor information
Editors and Affiliations
Rights and permissions
Copyright information
© 1993 Springer Science+Business Media Dordrecht
About this chapter
Cite this chapter
Markowski, M. (1993). Die Rolle der Sophismata im Unterricht der Krakauer Universität im 15. Jahrhundert. In: Read, S. (eds) Sophisms in Medieval Logic and Grammar. Nijhoff International Philosophy Series, vol 48. Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/978-94-011-1767-8_7
Download citation
DOI: https://doi.org/10.1007/978-94-011-1767-8_7
Publisher Name: Springer, Dordrecht
Print ISBN: 978-94-010-4776-0
Online ISBN: 978-94-011-1767-8
eBook Packages: Springer Book Archive