Skip to main content

7. Kapitel: Schuld

  • Chapter
  • First Online:
Strafrecht Allgemeiner Teil

Part of the book series: Springer-Lehrbuch ((SLB))

  • 7358 Accesses

Zusammenfassung

Die dritte Prüfungsebene ist die Schuld.

This is a preview of subscription content, log in via an institution to check access.

Access this chapter

eBook
USD 19.99
Price excludes VAT (USA)
  • Available as EPUB and PDF
  • Read on any device
  • Instant download
  • Own it forever
Softcover Book
USD 29.99
Price excludes VAT (USA)
  • Compact, lightweight edition
  • Dispatched in 3 to 5 business days
  • Free shipping worldwide - see info

Tax calculation will be finalised at checkout

Purchases are for personal use only

Institutional subscriptions

Notes

  1. 1.

    Hierzu Wessels/Beulke/Satzger, AT, 50. Aufl. 2020, Rn. 618; näher Lang-Hinrichsen ZStW 1961, 210; Schwalm JZ 1970, 487; Schmidhäuser NJW 1975, 1807; Kaufmann FS Lange 1976, 27; Kaufmann Jura 1986, 225; Hirsch ZStW 1994, 746; Asada FS Roxin 2001, 519; Braum KritV 2003, 22; Frister JuS 2013, 1057; Frisch NStZ 2013, 249; Kaspar ZStW 2015, 654; Adam/Schmidt/Schumacher NStZ 2017, 7; aus der Rspr. vgl. zuletzt BVerfG B. v. 15.12.2015 – 2 BvR 2735/14 (Solange III) – NJW 2016, 1149 = NStZ 2016, 546 = StV 2016, 220 (Anm. Eßlinger/Herzmann Jura 2016, 852; Sachs JuS 2016, 373; Satzger NStZ 2016, 514; Brodowski JR 2016, 415; Funke HRRS 2016, 327; Meyer HRRS 2016, 332).

  2. 2.

    Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, vor § 19 Rn. 41.

  3. 3.

    Hierzu Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, vor § 13 Rn. 47; näher zum Schuldbegriff Brauneck GA 1959, 261; Baumann JZ 1962, 41; Kaufmann JZ 1967, 553; Neufelder GA 1974, 289; Gimbernat Ordeig FS Henkel 1974, 151; Roxin FS Henkel 1974, 171; Jakobs FS Welzel 1974, 307; Bacigalupo FS Welzel 1974, 477; Burkhardt GA 1976, 321; Schöneborn ZStW 1976, 349; Kaufmann FS Lange 1976, 27; Muñoz Conde GA 1978, 65; Roxin FS Bockelmann 1979, 279; Seelmann Jura 1980, 505; Otto GA 1981, 481; Albrecht GA 1983, 193; Krümpelmann GA 1983, 337; Schreiber FS Richterakademie 1983, 73; Roxin ZStW 1984, 641; Würtenberger FS Jescheck 1985, 37; Schmidhäuser FS Jescheck 1985, 485; Lackner FS Kleinknecht 1985, 245; Tiemeyer GA 1986, 203; Neumann ZStW 1987, 567; Maiwald FS Lackner 1987, 149; Tiemeyer ZStW 1988, 527; Burkhardt FS Lenckner 1998, 3; Roxin FS Brauneck 1999, 385; Schünemann FS Lampe 2003, 537; Streng FS Hruschka 2005, 697; Momsen FS Jung 2007, 569; Hirsch FS Otto 2007, 307; Müssig FS Mehle 2009, 451; Kindhäuser FS Hassemer 2010, 761; Burkhardt FS Maiwald 2010, 79; Koriath GA 2011, 618; Crespo FS Roxin 2011, 689; Schroth FS Roxin 2011, 705; Hoyer FS Roxin 2011, 723; Merkel FS Roxin 2011, 737; Duru ZJS 2012, 734; Frister JuS 2013, 1057; Frister FS Frisch 2013, 533; Feijoo Sánchez FS Frisch 2013, 555; Cancio Meliá FS Frisch 2013, 575; Herzberg GA 2015, 250; Roxin GA 2015, 489; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 18.03.1952 – GSSt 2/51 – BGHSt 2, 194 = NJW 1952, 593 (Anm. Welzel NJW 1952, 564; Hartung NJW 1952, 761; Lindner NJW 1952, 854; Schwarz NJW 1952, 1081; Lang-Hinrichsen JR 1952, 302 und 356; Welzel JZ 1952, 340; Mayer MDR 1952, 392; Niese DRiZ 1952, 111; Heitzer NJW 1953, 210).

  4. 4.

    Näher Schlehofer, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, vor § 32 Rn. 295ff.

  5. 5.

    Wessels/Beulke/Satzger, AT, 50. Aufl. 2020, Rn. 635; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 07.02.1995 – 5 StR 650/94 – StV 1995, 362.

  6. 6.

    Hierzu Wessels/Beulke/Satzger, AT, 50. Aufl. 2020, Rn. 632; näher Nowakowski FS Rittler 1957, 55; Less DRiZ 1961, 3; Weber DRiZ 1961, 252; Stögmayer DRiZ 1962, 90; Bockelmann ZStW 1963, 372; Schörcher ZStW 1965, 240; Bockelmann ZStW 1965, 253; Kaufmann JZ 1967, 553; Danner FS von Hentig 1967, 97; Haddenbrock JZ 1969, 121; Baumann JZ 1969, 181; Haddenbrock JZ 1969, 504; Baumann JZ 1969, 505; Welzel FS Engisch 1969, 91; Lange FS Bockelmann 1979, 261; Roxin FS Bockelmann 1979, 279; Griffel DRiZ 1982, 140; Lange ZStW 1985, 121; Griffel ZStW 1986, 28; Griffel GA 1989, 193; Streng ZStW 1990, 273; Dreher FS Spendel 1992, 13; Pothast JA 1993, 104; Tiemeyer ZStW 1993, 483; Triffterer/Mitterauer MedR 1994, 297; Haddenbrock FS Salger 1995, 633; Griffel GA 1996, 457; Roth FS Lampe 2003, 43; Schiemann NJW 2004, 2056; Reinelt NJW 2004, 2792; Spilgies HRRS 2004, 43; Mosbacher JR 2005, 61; Hillenkamp JZ 2005, 313; Jakobs ZStW 2005, 247; Kudlich HRRS 2005, 51; Alwart FS Hruschka 2005, 357; Merkel FS Philipps 2005, 41; Müller-Dietz GA 2006, 338; Lampe ZStW 2006, 1; Roth/Lück/Strüber NK 2006, 55; Günther KJ 2006, 116; Schreiber FS Laufs 2006, 1069; Herdegen FS Richter II 2006, 233; Walter FS Schroeder 2006, 131; Spilgies ZIS 2007, 155; Streng FS Jakobs 2007, 675; Krauß FS Jung 2007, 411; Marlie ZJS 2008, 41; Merkel FS Herzberg 2008, 3; Hassemer ZStW 2009, 829; Hirsch ZIS 2010, 62; Nedopil FS Schöch 2010, 979; Lüderssen FS Puppe 2011, 65; Schroth Roxin FS 2011, 705; Schiemann ZJS 2012, 774; Herzberg ZStW 2012, 12; Jäger GA 2013, 3; Crespo GA 2013, 15; Weißer GA 2013, 26; Herzberg FS Frisch 2013, 95; Hillenkamp JZ 2015, 391; Hillenkamp ZStW 2015, 10.

  7. 7.

    Roxin/Greco, AT I, 5. Aufl. 2020, § 19 Rn. 3.

  8. 8.

    Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 693a; näher Frehsee ZStW 1988, 290; zur Reformdiskussion bzgl. der Altersgrenzen Streng, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 19 Rn. 16ff.; näher Roestel NJW 1956, 1383; Berckhauer ZRP 1981, 265; Wolfslast FS Bemmann 1997, 274; Hinz ZRP 2000, 107; Landau FS Kreuzer 2003, 207; Beinder JR 2019, 554; Dehne-Niemann HRRS 2020, 295.

  9. 9.

    Hierzu Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 19 Rn. 7.

  10. 10.

    Hierzu Laubenthal/Baier/Nestler, Jugendstrafrecht, 3. Aufl. 2015, Rn. 64ff.

  11. 11.

    Streng, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 19 Rn. 6; näher Jung StV 2013, 51; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 27.08.1997 – 3 StR 331/97 – NStZ 1998, 50 = StV 1997, 623; OLG Hamburg B. v. 09.12.2004 – III – 84/04 – 1 Ss 211/04 – StV 2005, 206; BGH B. v. 30.01.2013 – 4 StR 380/12 – NStZ 2013, 290 = NStZ-RR 2013, 186 = StV 2013, 483.

  12. 12.

    Hierzu Wessels/Beulke/Satzger, AT, 50. Aufl. 2020, Rn. 639ff.; näher Hülle JZ 1952, 296; Würtenberger JZ 1954, 209; Seelig FS Mezger 1954, 213; Rauch NJW 1958, 2089; Waider GA 1967, 193; Schwarz/Wille NJW 1971, 1061; Schreiber NStZ 1981, 46; Rasch StV 1984, 264; Lackner FS Kleinknecht 1985, 245; Roxin FS Spann 1986, 457; Rechtsprechungsübersichten bei Theune NStZ-RR 2002, 225; Theune NStZ-RR 2003, 193 und 225; Theune NStZ-RR 2004, 161 und 198; Theune NStZ-RR 2005, 225 und 329; Theune NStZ-RR 2006, 193 und 329; Theune NStZ-RR 2007, 161 und 257; Theune NStZ-RR 2008, 161 und 195; Theune NStZ-RR 2009, 161; Theune NStZ-RR 2010, 161; Theune NStZ-RR 2011, 193; Pfister NStZ-RR 2012, 161; Pfister NStZ-RR 2013, 161; Pfister NStZ-RR 2014, 193; Pfister NStZ-RR 2015, 161; Pfister NStZ-RR 2016, 161; Pfister NStZ-RR 2017, 161, Pfister NStZ-RR 2018, 161, Pfister NStZ-RR 2019, 233; Pfister NStZ-RR 2020, 233.

  13. 13.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 1.

  14. 14.

    S. BT-Drs. 19/19859, S. 3; zur Reformdiskussion Streng, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 20 Rn. 159ff.; Schiemann KriPoZ 2019, 338.

  15. 15.

    Hierzu Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 45; näher Eisenberg HRRS 2012, 23; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 14.10.2015 – 1 StR 56/15 (Mollath) – NJW 2016, 728 = NStZ 2016, 560 = StV 2016, 781 (Anm. Satzger Jura 2016, 956; Jahn JuS 2016, 180; RÜ2 2016, 37; Michalke NJW 2016, 731; Grosse-Wilde/Stuckenberg StV 2016, 784; Reckmann jurisPR-StrafR 1/2016 Anm. 2); BGH B. v. 01.06.2017 – 2 StR 57/17 – StV 2019, 235; BGH B. v. 05.02.2019 – 2 StR 505/18 – NStZ-RR 2019, 134; BGH U. v. 27.03.2019 – 2 StR 382/18 – NStZ-RR 2019, 170; BGH B. v. 26.05.2020 – 2 StR 114/20 – StV 2021, 232; bzgl. einzelner Tatmodalitäten BGH B. v. 29.06.2000 – 1 StR 223/00 – StV 2001, 615; zur partiellen Schuldfähigkeit bzgl. bestimmter Leistungsbereiche BGH U. v. 03.02.1960 – 2 StR 640/59 – BGHSt 14, 114 = NJW 1960, 731; BGH U. v. 28.09.2011 – 1 StR 129/11 – NStZ-RR 2010, 257.

  16. 16.

    B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 536ff.; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 08.09.2020 – 4 StR 295/20 – StV 2021, 229; BGH B. v. 16.09.2020 – 2 StR 159/20 – StV 2021, 217; BGH B. v. 17.11.2020 – 4 StR 390/20 – NStZ-RR 2021, 83 = StV 2021, 226 (Anm. Jahn JuS 2021, 274); BGH B. v. 03.12.2020 – 4 StR 175/20 – NStZ-RR 2021, 41 = StV 2021, 217.

  17. 17.

    S. (krit.) Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 5.

  18. 18.

    Hierzu Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 60ff.; zur Bedeutung von Sachverständigen bei der Beurteilung der Schuld Haddenbrock ZStW 1963, 460; Kargl NJW 1975, 558; Witter NJW 1975, 563; Sarstedt FS Schmidt-Leichner 1977, 171; Bresser NJW 1978, 1188; Haddenbrock NJW 1979, 1235; Bresser NJW 1979, 1922; Haddenbrock FS Sarstedt 1981, 35; Bauer/Thoss NJW 1983, 305; Wolff NStZ 1983, 537; Maisch/Schorsch StV 1983, 32; Streng FS Leferenz 1983, 397; Witter FS Leferenz 1983, 441; Leygraf FS Rasch 1993, 78; Streng NStZ 1995, 12 und 161; Haddenbrock NStZ 1995, 581; Dölling FS Kaiser 1998, 1337; Tondorf StV 2004, 279; Scholz ZStW 2004, 618; Boetticher/Nedopil/Bosinski/Saß NStZ 2005, 57; Eisenberg NStZ 2005, 304; Basdorf HRRS 2008, 275; Schöch FS Widmaier 2008, 967; Kotsalis FS Stöckel 2010, 397; Kruse NJW 2014, 509; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 02.04.2019 – 3 StR 53/19 – NStZ-RR 2019, 202; BGH B. v. 30.07.2019 – 2 StR 172/19 – NStZ-RR 2020, 71; BGH B. v. 17.12.2019 – 2 StR 419/19 – NStZ 2020, 432 (Anm. Ventzke NStZ 2020, 433); BGH B. v. 12.05.2020 – 2 StR 533/19 – StV 2021, 239; BGH B. v. 26.05.2020 – 2 StR 114/20 – StV 2021, 232; BGH B. v. 08.09.2020 – 4 StR 295/20 – StV 2021, 229; BGH B. v. 16.09.2020 – 2 StR 159/20 – StV 2021, 217; BGH B. v. 08.10.2020 – 4 StR 636/19 – NStZ-RR 2021, 40 = StV 2021, 236; BGH U. v. 21.10.2020 – 2 StR 83/20 – NStZ-RR 2021, 69; BGH B. v. 17.11.2020 – 4 StR 390/20 – NStZ-RR 2021, 83 = StV 2021, 226 (Anm. Jahn JuS 2021, 274).

  19. 19.

    Perron/Weißer, in: Schönke/Schröder, StGB, 30. Aufl. 2019, § 20 Rn. 45; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 22.05.2019 – 1 StR 651/18 – NStZ-RR 2019, 334 = StV 2020, 1.

  20. 20.

    Perron/Weißer, in: Schönke/Schröder, StGB, 30. Aufl. 2019, § 20 Rn. 5; näher Kröber FS Schöch 2010, 993; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 27.03.2019 – 2 StR 382/18 – NStZ-RR 2019, 170.

  21. 21.

    Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 20 Rn. 6.

  22. 22.

    S. Streng, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 20 Rn. 35.

  23. 23.

    Systematisierte Kasuistik bei Streng, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 20 Rn. 32ff.

  24. 24.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 41; näher Huber FS Leferenz 1983, 463; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 25.08.2020 – 2 StR 263/20 – NStZ-RR 2021, 7 = StV 2021, 235; BGH U. v. 21.10.2020 – 2 StR 83/20 – NStZ-RR 2021, 69; BGH B. v. 03.12.2020 – 4 StR 175/20 – NStZ-RR 2021, 41 = StV 2021, 217.

  25. 25.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.02.2021, § 20 Rn. 55; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 02.04.2019 – 3 StR 53/19 – NStZ-RR 2019, 202; BGH B. v. 02.09.2020 – 1 StR 273/20 – StV 2021, 242.

  26. 26.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.02.2021, § 20 Rn. 48; aus der Rspr. vgl. zuletzt OLG Braunschweig B. v. 20.01.2015 – 1 Ws 379/14 – NStZ-RR 2015, 190.

  27. 27.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 41; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 27.01.2017 – 1 StR 532/16 – NStZ-RR 2017, 176 = StV 2019, 101; BGH U. v. 06.07.2017 – 4 StR 65/17 – NStZ-RR 2017, 269 = StV 2019, 239 (Anm. Schulz-Merkel jurisPR-StrafR 23/2017 Anm. 4), BGH B. v. 11.04.2018 – 2 StR 71/18 (Siegauer Vergewaltigung) – NStZ 2018, 704 = NStZ-RR 2018, 237 (Anm. Hinz JR 2019, 99); BGH B. v. 08.09.2020 – 4 StR 295/20 – StV 2021, 229.

  28. 28.

    Lackner/Kühl, StGB, 29. Aufl. 2018, § 20 Rn. 4; näher Lindenberg JR 1950, 393; von Winterfeld NJW 1951, 781; Glatzel StV 1990, 132; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 10.01.2006 – 1 StR 533/05.

  29. 29.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 41; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 10.01.2019 – 1 StR 574/18 – NStZ-RR 2019, 168 = StV 2019, 530; BGH B. v. 15.07.2020 – 2 StR 175/20 – StV 2021, 292.

  30. 30.

    Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 20 Rn. 7; näher von Winterfeld NJW 1975, 2229; Mende FS Bockelmann 1979, 311; Glatzel StV 1982, 434; Glatzel StV 1983, 339; Albrecht GA 1983, 193; Endres StV 1998, 674; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 25.10.2017 – 5 StR 72/17 – NStZ-RR 2018, 14 = StV 2019, 231.

  31. 31.

    Zum Ganzen Joecks/Jäger, StGB, 13. Aufl. 2021, § 20 Rn. 4; näher Barton StV 1983, 428; Luthe/Rösler ZStW 1986, 314; Schewe FS Venzlaff 1986, 39; Krümpelmann ZStW 1987, 191; Schembecker JuS 1993, 674; Satzger Jura 2013, 345; Stollenwerk JuS 2017, 988; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 24.01.2019 – 5 StR 480/18 – NStZ 2020, 345 = StV 2019, 448; BGH U. v. 27.03.2019 – 2 StR 382/18 – NStZ-RR 2019, 170 = StV 2021, 83.

  32. 32.

    Hierzu Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 13; näher Ponsold JZ 1963, 471; Schembecker JuS 1993, 674; Satzger Jura 2013, 345; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 18.03.2020 – 4 StR 487/19 – NStZ 2020, 613; BGH B. v. 28.07.2020 – 2 StR 229/20 – NStZ 2021, 42 (Anm. RÜ 2021, 240; Hoven NStZ 2021, 228); BayObLG B. v. 08.12.2020 – 202 StRR 123/20 – StV 2021, 257.

  33. 33.

    Hierzu Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 14; näher Schütz/Weiler StraFo 1999, 371; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 18.03.2020 – 4 StR 487/19 – NStZ 2020, 613; BGH B. v. 19.03.2020 – 3 StR 443/19 – NStZ 2020, 473; BGH B. v. 28.07.2020 – 2 StR 229/20 – NStZ 2021, 42 (Anm. RÜ 2021, 240; Hoven NStZ 2021, 228).

  34. 34.

    Schild, in: NK-StGB, 5. Aufl. 2017, § 20 Rn. 79f.; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 28.07.2020 – 2 StR 229/20 – NStZ 2021, 42 (Anm. RÜ 2021, 240; Hoven NStZ 2021, 228).

  35. 35.

    Perron/Weißer, in. Schönke/Schröder, StGB, 30. Aufl. 2019, § 20 Rn. 16e; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 02.07.2015 – 2 StR 146/15 – NJW 2015, 3525 = NStZ-RR 2015, 367 (Anm. RÜ2 2015, 208).

  36. 36.

    Perron/Weißer, in. Schönke/Schröder, StGB, 30. Aufl. 2019, § 20 Rn. 16f; näher Arbab-Zadeh NJW 1984, 2615; Grüner/Penners NJW 1985, 1377; Iffland/Eisenmenger/Bilzer NJW 1999, 1379; Iffland/Hentschel NZV 1999, 489; Iffland DAR 2005, 198; Sandherr NZV 2016, 6; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 11.09.2018 – 1 StR 307/18 – StV 2019, 242.

  37. 37.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 23a, 26b.

  38. 38.

    Perron/Weißer, in. Schönke/Schröder, StGB, 30. Aufl. 2019, § 20 Rn. 15, 16e.

  39. 39.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.02.2021, § 20 Rn. 48; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 19.09.2017 – 1 StR 299/17 – StV 2019, 239; BGH B. v. 30.07.2019 – 2 StR 172/19 – NStZ-RR 2020, 71.

  40. 40.

    Perron/Weißer, in. Schönke/Schröder, StGB, 30. Aufl. 2019, § 20 Rn. 16e; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 13.08.2013 – 2 StR 128/13 – StV 2015, 216.

  41. 41.

    Zu Kokain s. Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 26a; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 24.04.2013 – 2 StR 93/13 – StV 2013, 693 (Anm. Satzger JK 2014 StGB § 21/4).

  42. 42.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 26a; aus der Rspr. vgl. zuletzt LG Berlin B. v. 02.04.2001 – 538 Qs 30/01 – StV 2002, 246.

  43. 43.

    Hierzu Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 30ff.; näher Oehler GA 1956, 1; Hadamik GA 1957, 101; Seibert NJW 1966, 1847; Engel ZStW 1967, 331; Bresser/Fotakis ZStW 1967, 449; Schlüter NJW 1971, 1070; Geilen FS Maurach 1972, 173; Rudolphi FS Henkel 1974, 199; Krümpelmann FS Welzel 1974, 327; Rasch NJW 1980, 1309; Bossi NJW 1980, 2747; Venzlaff FS Blau 1985, 391; Krümpelmann ZStW 1987, 191; Bernsmann NStZ 1989, 160; Blau FS Tröndle 1989, 109; Salger FS Tröndle 1989, 201; Glatzel StV 1993, 220; Foerster StraFo 1997, 165; Theune NStZ 1999, 273; Krümpelmann FS Hanack 1999, 717; Sander FS Eisenberg 2009, 359; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 23.01.2020 – 3 StR 332/19 – NStZ 2021, 159 = StV 2021, 29.

  44. 44.

    Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 20 Rn. 19.

  45. 45.

    Ausf. Streng, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 20 Rn. 76ff.

  46. 46.

    BT-Drs. 19/19859, S. 48; aus der Rspr. (zum Vorgängermerkmal) vgl. zuletzt BGH B. v. 24.10.2018 – 1 StR 457/18 – StV 2019, 239; BGH B. v. 25.09.2019 – 4 StR 408/19 – NStZ-RR 2020, 36; BGH B. v. 03.12.2020 – 4 StR 175/20 – NStZ-RR 2021, 41 = StV 2021, 217.

  47. 47.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.05.2021, § 20 Rn. 47; Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 20 Rn. 9; näher Rasch NStZ 1982, 177; Albrecht GA 1983, 193; Foerster NStZ 1988, 444; Wegener KJ 1989, 316; Rasch StV 1991, 126; Blau FS Rasch 1993, 113; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 26.03.2019 – 1 StR 684/18 – NStZ-RR 2019, 238 = StV 2021, 84; BGH B. v. 22.01.2020 – 2 StR 562/19 – NStZ-RR 2020, 222 = StV 2021, 88 (Anm. RÜ2 2020, 161); BGH B. v. 16.06.2020 – 2 StR 568/19 – StV 2021, 240; OLG Brandenburg B. v. 23.09.2020 – 1 Ws 118/20 (Anm. Peglau jurisPR-StrafR 1/2021 Anm. 4); BGH B. v. 03.12.2020 – 4 StR 175/20 – NStZ-RR 2021, 41 = StV 2021, 217.

  48. 48.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 37ff.; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 07.06.2017 – 2 StR 474/16 – NStZ 2018, 93 = NStZ-RR 2017, 368 (Anm. RÜ 2018, 29; Engländer NStZ 2018, 95; Kratz jurisPR-StrafR 3/2018 Anm. 5).

  49. 49.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.02.2021, § 20 Rn. 48; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 24.01.2017 – 2 StR 459/16 – StV 2020, 22 (Anm. Jäger JA 2017, 473); BGH B. v. 12.10.2017 – 5 StR 364/17 – NStZ-RR 2018, 10; BGH B. v. 11.04.2018 – 2 StR 71/18 (Siegauer Vergewaltigung) – NStZ 2018, 704 = NStZ-RR 2018, 237 (Anm. Hinz JR 2019, 99), BGH B. v. 27.06.2018 – 2 StR 112/18 – StV 2019, 238; OLG Brandenburg B. v. 23.09.2020 – 1 Ws 118/20 (Anm. Peglau jurisPR-StrafR 1/2021 Anm. 4).

  50. 50.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.02.2021, § 20 Rn. 88; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 02.08.2017 – 4 StR 190/17 – NStZ-RR 2018, 24 = StV 2018, 211.

  51. 51.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 41; näher Schumacher FS Sarstedt 1981, 361.

  52. 52.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 41; näher Mergen FS Sarstedt 1981, 189; Meyer/Fabian/Wetzels StV 1990, 464; Kellermann StV 2005, 287.

  53. 53.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 41; näher Glatzel StV 1982, 40; Osburg FS Rasch 1993, 38.

  54. 54.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 41; näher von Hentig ZStW 1964, 238.

  55. 55.

    Hierzu Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 41; näher Arbab-Zadeh NJW 1978, 2326; Terhorst MDR 1982, 368; Täschner NJW 1984, 638; Mende FS Rasch 1993, 32; Theune NStZ 1997, 57; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 20.09.2018 – 3 StR 195/18 – NStZ-RR 2019, 190 (Anm. Eisele JuS 2019, 721; RÜ 2019, 369; RÜ2 2019, 138), BGH B. v. 22.11.2018 – 4 StR 347/18 – StV 2019, 242; BGH U. v. 13.03.2019 – 1 StR 424/18 – NStZ-RR 2019, 212; BGH B. v. 18.09.2019 – 2 StR 187/19 – NStZ-RR 2020, 174 = StV 2020, 653 (Anm. RÜ2 2020, 136); BGH B. v. 21.10.2020 – 2 StR 362/20 – NStZ-RR 2021, 77.

  56. 56.

    S. nur Streng, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 20 Rn. 48, 51; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 30.01.2019 – 4 StR 365/18 – StV 2021, 231.

  57. 57.

    Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 20 Rn. 59; näher Meyer ZStW 1976, 46; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 18.12.2019 – 4 StR 617/19 – NStZ-RR 2020, 103 = StV 2021, 220; BGH B. v. 22.01.2020 – 2 StR 562/19 – NStZ-RR 2020, 222 = StV 2021, 88 (Anm. RÜ2 2020, 161); BGH B. v. 28.01.2020 – 4 StR 632/19 – StV 2021, 255; BGH B. v. 07.04.2020 – 4 StR 48/20 – StV 2021, 232; BGH B. v. 12.05.2020 – 2 StR 533/19 – StV 2021, 239; BGH B. v. 26.05.2020 – 2 StR 114/20 – StV 2021, 232; BGH B. v. 16.06.2020 – 2 StR 568/19 – StV 2021, 240; BGH B. v. 07.07.2020 – 2 StR 121/20 – StV 2021, 247; BGH B. v. 25.08.2020 – 2 StR 263/20 – NStZ-RR 2021, 7 = StV 2021, 235; BGH B. v. 08.09.2020 – 4 StR 295/20 – StV 2021, 229; BGH B. v. 16.09.2020 – 2 StR 159/20 – StV 2021, 217; BGH U. v. 21.10.2020 – 2 StR 83/20 – NStZ-RR 2021, 69; BGH B. v. 17.11.2020 – 4 StR 390/20 – NStZ-RR 2021, 83 = StV 2021, 226 (Anm. Jahn JuS 2021, 274).

  58. 58.

    Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 20 Rn. 57.

  59. 59.

    Zsf. Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 20 Rn. 57.

  60. 60.

    Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 20 Rn. 58.

  61. 61.

    Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 20 Rn. 58; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 30.01.2019 – 4 StR 365/18 – StV 2021, 231; BGH B. v. 06.05.2020 – 4 StR 12/20 – StV 2021, 234.

  62. 62.

    Lackner/Kühl, StGB, 29. Aufl. 2018, § 20 Rn. 16; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 17.06.2015 – 4 StR 196/15 – NStZ-RR 2015, 275; BGH B. v. 27.01.2017 – 1 StR 532/16 – NStZ-RR 2017, 176 = StV 2019, 101.

  63. 63.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 48; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 21.04.1955 – 4 StR 552/54 (Blutrausch) – BGHSt 7, 325 = NJW 1955, 1077 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 13; Meister MDR 1955, 688; Mayer JZ 1956, 109; Oehler GA 1956, 1); BGH U. v. 09.10.1969 – 2 StR 376/69 – BGHSt 23, 133 = NJW 1970, 715 (Anm. Hassemer JuS 1970, 252; Oehler JZ 1970, 380); BGH U. v. 21.10.1970 – 2 StR 313/70 – BGHSt 23, 356 = NJW 1971, 254 (Anm. Hassemer JuS 1971, 266; Geilen JuS 1972, 73); BGH B. v. 04.03.1993 – 2 StR 520/92 – NStZ 1993, 342 = StV 1993, 354; BGH U. v. 26.08.1997 – 1 StR 383/97 – NStZ 1998, 30, BGH U. v. 30.04.2003 – 2 StR 503/02 – NStZ 2003, 535 (Anm. LL 2003, 850; RA 2003, 647).

  64. 64.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 48; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 21.10.1970 – 2 StR 313/70 – BGHSt 23, 356 = NJW 1971, 254 (Anm. Hassemer JuS 1971, 266; Geilen JuS 1972, 73).

  65. 65.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 48; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 15.06.2004 – 4 StR 176/04; BGH U. v. 28.09.2011 – 1 StR 129/11 – NStZ-RR 2012, 6.

  66. 66.

    Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 13. P.; näher Maurach JuS 1961, 373; Krause FS Mayer 1966, 305; Hruschka JuS 1968, 554; Horn GA 1969, 289; Krause Jura 1980, 169; Puppe JuS 1980, 346; Küper FS Leferenz 1983, 573; Paeffgen ZStW 1985, 513; Otto Jura 1986, 426; Roxin FS Lackner 1987, 307; Hruschka JZ 1989, 310; Herzberg FS Spendel 1992, 203; Salger/Mutzbauer NStZ 1993, 561; Streng JZ 1994, 709; Rath JuS 1995, 405; Hruschka JZ 1996, 64; Mutzbauer JA 1997, 97; Rönnau JA 1997, 599 und 707; Jerouschek JuS 1997, 385; Horn StV 1997, 264; Hirsch FS Nishihara 1998, 88; Jakobs FS Nishihara 1998, 105; Fahl JA 1999, 842; Jerouschek FS H. J. Hirsch 1999, 241; Schlüchter FS H. J. Hirsch 1999, 345; Spendel FS H. J. Hirsch 1999, 379; Streng JZ 2000, 20; Otto FG 50 Jahre BGH IV 2000, 111; Hruschka FS Gössel 2002, 145; Satzger Jura 2006, 513; Schweinberger JuS 2006, 507; Mitsch FS Küper 2007, 347; Dold GA 2008, 427; Hoyer GA 2008, 711; Rönnau JuS 2010, 300; Otto FS Frisch 2013, 589; Freund GA 2014, 137; Beck ZIS 2018, 204; Silva Sánchez GA 2020, 240; Makepeace Jura 2021, 378; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 07.06.2000 – 2 StR 135/00 – NStZ 2000, 584 (Anm. Puppe, AT, 4. Aufl. 2019, § 16 Rn. 18ff.; Trüg JA-R 2001, 77; Streng JuS 2001, 540; LL 2001, 36).

  67. 67.

    Zum Ganzen auch z. B. Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 20 Rn. 14ff.

  68. 68.

    Z. B. Wessels/Beulke/Satzger, AT, 50. Aufl. 2020, Rn. 415.

  69. 69.

    S. Streng, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 20 Rn. 128ff.

  70. 70.

    Joecks/Jäger, StGB, 13. Aufl. 2021, § 323a Rn. 33.

  71. 71.

    S. B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 602ff.

  72. 72.

    Z. B. Rönnau JA 1997, 707 (715f.).

  73. 73.

    BGH U. v. 22.08.1996 – 4 StR 217/96 (Grenzüberfahrt) – BGHSt 42, 235.

  74. 74.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 20 Rn. 50.

  75. 75.

    S. B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 610f.; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 24.01.1967 – 4 StR 500/67 – BGHSt 21, 381 = NJW 1968, 657 (Anm. Puppe, AT, 4. Aufl. 2019, § 16 Rn. 12ff.; Hruschka JuS 1968, 554; Schröder JR 1968, 305; Cramer JZ 1969, 273).

  76. 76.

    Hierzu Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 20 Rn. 30ff.; näher Schweinberger JuS 2006, 507.

  77. 77.

    Wessels/Beulke/Satzger, AT, 50. Aufl. 2020, Rn. 672; näher Hettinger GA 1989, 1; Sternberg-Lieben GS Schlüchter 2002, 217; Hettinger FS Schroeder 2006, 209; aus der Rspr. vgl. OLG Nürnberg U. v. 09.05.2006 – 2 St OLG Ss 53/06 (Alkoholkrankheit) – NStZ-RR 2006, 248 (Anm. Satzger JK 2007 StGB § 222/6).

  78. 78.

    Zu § 21 StGB z. B. Wessels/Beulke/Satzger, AT, 50. Aufl. 2020, Rn. 650; näher Mergen GA 1955, 193; Haddenbrock NJW 1967, 285; Göppinger FS Leferenz 1983, 411.

  79. 79.

    Hierzu Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 20 Rn. 11; näher Kröber NStZ 1996, 569; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 28.07.2020 – 2 StR 229/20 – NStZ 2021, 42 (Anm. RÜ 2021, 240; Hoven NStZ 2021, 228); BGH B. v. 08.10.2020 – 4 StR 636/19 – NStZ-RR 2021, 40 = StV 2021, 236; BayObLG B. v. 08.12.2020 – 202 StRR 123/20 – StV 2021, 257.

  80. 80.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 21 Rn. 5; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 17.10.2017 – 3 StR 317/17; BGH B. v. 08.05.2018 – 2 StR 72/18 – NStZ-RR 2018, 305; BGH B. v. 07.11.2018 – 5 StR 449/18 – NStZ 2019, 78 = StV 2019, 250.

  81. 81.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.02.2021, § 20 Rn. 65; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 07.02.2019 – 1 StR 485/18 – StV 2020, 733 (Anm. Gehm NZWiSt 2019, 299); BGH B. v. 06.08.2019 – 3 StR 46/19 – NStZ-RR 2019, 385 = StV 2020, 371.

  82. 82.

    Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 21 Rn. 18; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 05.12.2018 – 4 StR 505/18 – NJW 2019, 615 = NStZ 2019, 346 = StV 2019, 274; BGH B. v. 17.12.2019 – 2 StR 419/19 – NStZ 2020, 432 (Anm. Ventzke NStZ 2020, 433).

  83. 83.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 21 Rn. 7; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 05.12.2018 – 4 StR 505/18 – NJW 2019, 615 = NStZ 2019, 346 = StV 2019, 274; BGH U. v. 22.05.2019 – 2 StR 530/18 – NStZ 2019, 520 (Anm. Drees NStZ 2019, 521).

  84. 84.

    Problematisch, s. Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 21 Rn. 7b; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 09.10.2008 – 1 StR 359/08 – NStZ-RR 2009, 17 = StV 2009, 128 (Anm. Dehne-Niemann StraFo 2009, 34).

  85. 85.

    Eschelbach, in: BeckOK-StGB, Stand 01.02.2021, § 21 Rn. 23ff.; näher Schweling MDR 1971, 971; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 26.02.2019 – 1 StR 614/18 – NStZ-RR 2019, 302; BGH B. v. 22.05.2019 – 1 StR 651/18 – NStZ-RR 2019, 334 = StV 2020, 1.

  86. 86.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 21 Rn. 23; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 20.01.2009 – 3 StR 505/08 – NStZ-RR 2009, 230.

  87. 87.

    S. nur Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 21 Rn. 20ff.; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 18.12.2019 – 2 StR 512/19 – NStZ-RR 2020, 204; BGH B. v. 06.05.2020 – 4 StR 53/20 – StV 2021, 35.

  88. 88.

    Perron/Weißer, in: Schönke/Schröder, StGB, 30. Aufl. 2019, § 21 Rn. 23, 25.

  89. 89.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 21 Rn. 19; näher Danckert StV 1983, 476; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 20.03.2018 – 2 StR 531/17; BGH B. v. 29.08.2018 – 4 StR 248/18 – NStZ-RR 2018, 347; BGH B. v. 17.10.2018 – 2 StR 367/18 – NStZ-RR 2019, 8 = StV 2019, 533.

  90. 90.

    Hierzu Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 21 Rn. 24ff.; näher Foth DRiZ 1990, 417; Otto Jura 1992, 329; Foth FS Salger 1995, 31; Duensing StraFo 2005, 15; Schöch GA 2006, 371; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 07.03.2018 – 1 StR 83/18 – NStZ-RR 2018, 169 = StV 2018, 710; BGH B. v. 08.03.2018 – 3 StR 63/15 – NStZ-RR 2018, 199; BGH B. v. 26.02.2019 – 1 StR 614/18 – NStZ-RR 2019, 302; BGH B. v. 22.05.2019 – 1 StR 651/18 – NStZ-RR 2019, 334 = StV 2020, 1; BGH U. v. 23.10.2019 – 5 StR 677/18 – StV 2020, 83 (Anm. Bosch Jura 2020, 296; Hecker JuS 2020, 368; Raschke ZJS 2020, 172); BGH B. v. 06.05.2020 – 4 StR 53/20 – StV 2021, 35.

  91. 91.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 21 Rn. 24.

  92. 92.

    Zum Ganzen und zu den Nuancen der Rspr. bzgl. selbst verschuldeter Trunkenheit Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 21 Rn. 25ff.; zur Rspr. s. o.

  93. 93.

    Zur schuldmindernden oder schuldausschließenden Bedeutung s. o. bei § 20 StGB; näher Krümpelmann ZStW 1987, 191; Frisch ZStW 1989, 538; Salger FS Tröndle 1989, 201; Otto FS Frisch 2013, 589.

  94. 94.

    Insofern sind beide in der Norm verwendeten Begrifflichkeiten synonym.

  95. 95.

    Hierzu Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 714ff.; näher Schwarz NJW 1955, 526; Salm ZStW 1957, 522; Warda ZStW 1959, 252; Maurach FS Schmidt 1961, 301; Schmidhäuser FS Mayer 1966, 317; Krümpelmann GA 1968, 129; Tiedemann ZStW 1969, 869; Backmann JuS 1972, 196, 326, 452 und 649, JuS 1973, 30 und 299, JuS 1974, 40; Baumann FS Welzel 1974, 533; Schmidhäuser NJW 1975, 1807; Herdegen FS 25 Jahre BGH 1975, 195; Schünemann NJW 1980, 735; Spendel FS Tröndle 1989, 89; Otto Jura 1990, 645; Bergmann JuS 1990, L17; Neumann JuS 1993, 793; Lesch JA 1996, 346, 504 und 607; Puppe FS Rudolphi 2004, 231; Bachmann JA 2009, 510; Timpe HRRS 2016, 541; Frisch GA 2017, 699; Stam GA 2019, 338; Saliger FS Kindhäuser 2019, 425.

  96. 96.

    Hierzu B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 549ff.; näher Welzel SJZ 1948, 368; Cüppers NJW 1949, 4; Arndt NJW 1949, 291; Cüppers NJW 1949, 291; Buse NJW 1949, 527; Drost NJW 1949, 739; von Winterfeld JR 1950, 385; Hartung JR 1950, 545; Schroeder MDR 1950, 646; Hartung NJW 1951, 209; Mezger NJW 1951, 500; Welzel NJW 1951, 577; Mezger NJW 1951, 869; Welzel MDR 1951, 65; Schaffstein MDR 1951, 196; Schröder MDR 1951, 387; Lang ZStW 1951, 332; Lang-Hinrichsen JR 1952, 184; Oehler JR 1952, 65; Welzel MDR 1952, 584; Bindokat JZ 1953, 71; Bindokat JZ 1953, 748; Schröder ZStW 1953, 178; Nowakowski ZStW 1953, 379; Schmidt-Leichner GA 1954, 1; Busch FS Mezger 1954, 165; Vianden-Grüter NJW 1955, 1057; Hartung JZ 1955, 663; Hardwig GA 1956, 369; aus der Rspr. vgl. insbesondere BGH B. v. 18.03.1952 – GSSt 2/51 – BGHSt 2, 194 = NJW 1952, 593 (Anm. Welzel NJW 1952, 564; Hartung NJW 1952, 761; Lindner NJW 1952, 854; Schwarz NJW 1952, 1081; Lang-Hinrichsen JR 1952, 302 und 356; Welzel JZ 1952, 340; Mayer MDR 1952, 392; Niese DRiZ 1952, 111; Heitzer NJW 1953, 210).

  97. 97.

    S. nur Rengier, AT, 12. Aufl. 2020, § 31 Rn. 4, Sternberg-Lieben/Schuster, in: Schönke/Schröder, StGB, 30. Aufl. 2019, § 17 Rn. 4; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 24.01.2018 – 1 StR 331/17 – NStZ 2019, 146 = NStZ-RR 2018, 180 = StV 2019, 38 (Anm. Bosch Jura 2018, 843; Eisele JuS 2018. 1106; Theile ZJS 2018, 481; Floeth NStZ-RR 2018, 182; Schall NStZ-RR 2018, 318; Rode/Hinderer wistra 2018, 341; Beyer NZWiSt 2018, 341; Schuster NZWiSt 2018, 346; famos 1/2019; Gräfin von Galen/Dawidowicz NSttZ 2019, 148; Habetha StV 2019, 39; Schneider/Rieks HRRS 2019, 62).

  98. 98.

    Zu Bestrebungen, eine unklare Rechtslage bereits auf Tatbestandsebene zu berücksichtigen, Cornelius GA 2015, 101.

  99. 99.

    Zur Verfassungsmäßigkeit des § 17 StGB s. BVerfG B. v. 17.12.1975 – 1 BvL 24/75 – BVerfGE 41, 121 = NJW 1976, 413 (Anm. Schmidhäuser JZ 1979, 361; Kramer/Trittel JZ 1980, 393); vgl. auch Langer GA 1976, 193.

  100. 100.

    S. hier nur B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 681ff.

  101. 101.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 22 Rn. 49.

  102. 102.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 17 Rn. 3.

  103. 103.

    Hierzu Joecks/Jäger, StGB, 13. Aufl. 2021, § 17 Rn. 4f.; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 16.05.2017 – VI ZR 266/16 – NJW 2017, 2463 (Anm. Bausch NJW 2017, 2465; Papathanasiou jurisPR-StrafR 22/2017 Anm. 4; Hippeli jurisPR-Compl 5/2017 Anm. 2; Schroeder JZ 2018, 255; Lindemann/Brückmann JR 2019, 94); BGH U. v. 23.07.2019 – 1 StR 433/18 – NStZ-RR 2019, 388 (Anm. Bock NZWiSt 2020, 448); LG Stuttgart U. v. 22.12.2020 – 5 KLs 120 Js 6253/15 (Anm. Albrecht jurisPR-StrafR 7/2021 Anm. 5).

  104. 104.

    S. o.

  105. 105.

    S. nur Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 17 Rn. 5.

  106. 106.

    S. (aber wiederum zwischen Ordnungswidrigkeiten und Disziplinarrecht diff. Neumann, in: NK, 5. Aufl. 2017, § 17 Rn. 20ff.

  107. 107.

    Z. B. Joecks/Kulhanek, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 17 Rn. 10ff.

  108. 108.

    Hierzu Neumann, in: NK, 5. Aufl. 2017, § 17 Rn. 49; näher Nierwetberg Jura 1985, 238.

  109. 109.

    Aus der Rspr. vgl. OLG Frankfurt B. v. 24.07.1989 – 1 Ws 211/88 – NJW 1990, 1057 (Anm. Hassemer JuS 1990, 669).

  110. 110.

    B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 554; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 28.02.1961 – 1 StR 467/60 – BGHSt 15, 377 = NJW 1961, 1031 (Anm. Bindokat NJW 1961, 1731; Baumann JZ 1961, 564; Bindokat NJW 1962, 185).

  111. 111.

    Ferner in § 263 StGB, s. Besonderer Teil – Vermögensdelikte.

  112. 112.

    Schuster/Sternberg-Lieben, in: Schönke/Schröder, StGB, 30. Aufl. 2019, § 17 Rn. 9.

  113. 113.

    Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 12 Rn. 31.

  114. 114.

    S. o.

  115. 115.

    S. o.

  116. 116.

    S. auch Neumann, in: NK, 5. Aufl. 2017, § 17 Rn. 33.

  117. 117.

    Hierzu Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 17 Rn. 17ff.; näher Warda FS Welzel 1974, 499; Leite GA 2012, 688; Roxin GA 2018, 494; Els ZIS 2021, 23; aus der Rspr. vgl. zuletzt OLG Karlsruhe U. v. 13.11.2018 – 17 U 110/17; OLG Celle B. v. 16.01.2019 – 2 Ws 485/18 – StV 2019, 759; BGH U. v. 23.07.2019 – 1 StR 433/18 – NStZ-RR 2019, 388 (Anm. Bock NZWiSt 2020, 448).

  118. 118.

    S. o.

  119. 119.

    Z. B. Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 721.

  120. 120.

    Leite GA 2012, 688.

  121. 121.

    Neumann, in: NK, 5. Aufl. 2017, § 17 Rn. 34.

  122. 122.

    S. o.

  123. 123.

    B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 1114.

  124. 124.

    Zu § 17 StGB bei Ausländern Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 17 Rn. 8a; näher Laubenthal/Baier GA 2000, 205; Valerius NStZ 2003, 341; aus der Rspr. vgl. LG Mannheim U. v. 03.05.1990 – (12) 2 Ns 70/89 – NJW 1990, 2212 (Anm. Sonnen JA 1990, 358; Sonnen NK 1990/4, 42).

  125. 125.

    B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 548; aus der Rspr. vgl. OLG Oldenburg U. v. 19.10.1998 – Ss 343/98 – NStZ-RR 1999, 122.

  126. 126.

    Hierzu Eisele, BT I, 5. Aufl. 2019, Rn. 1204.

  127. 127.

    B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 1142f.; näher Engisch ZStW 1958, 566; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 14.01.2009 – 1 StR 158/08 – BGHSt 53, 145 = NJW 2009, 1360 = NStZ 2009, 289 (Anm. Jahn JuS 2009, 466; Dau NStZ 2009, 292); BGH U. v. 29.04.2010 – 5 StR 18/10 – BGHSt 55, 121 = NJW 2010, 2595 = NStZ-RR 2011, 54 = StV 2010, 678 (Anm. Brüning ZJS 2010, 549; RA 2010, 406; Eidam NJW 2010, 2599; Krüger/Kroke Jura 2011, 289; Satzger JK 2011 StGB § 227/7; famos 2/2011); BGH B. v. 05.04.2011 – 3 StR 66/11 – NJW 2012, 1093 = NStZ 2012, 144 = StV 2011, 617 (Anm. Bosch JK 2011 BGB § 229/1; Hecker JuS 2011, 940; LL 2011, 647; RA 2011, 291; Grabow NStZ 2012, 145); AG Moers U. v. 22.10.2015 – 601 Ds-103 Js 80/14-44/15 (Anm. Jäger JA 2016, 472).

  128. 128.

    Hierzu Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 724ff.; näher Timpe GA 1984, 51; Stratenwerth GS Armin Kaufmann 1989; Zabel GA 2008, 33; Nestler Jura 2015, 562; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 23.07.2019 – 1 StR 433/18 – NStZ-RR 2019, 388 (Anm. Bürger ZIS 2020, 532; Bock NZWiSt 2020, 448); BGH U. v. 17.12.2019 – 1 StR 364/18 – StV 2020, 378 (Anm. RÜ 2020, 301); BayObLG U. v. 04.11.2020 – 206 St RR 1459/19-1461/19 – NJW 2021, 405 (Anm. Kudlich NJW 2021, 359).

  129. 129.

    Das vorsätzliche Unterlassen des Gewinnens der Unrechtseinsicht ist freilich nicht zwingend gleichzusetzen mit dem Innehaben der Unrechtseinsicht, wenngleich es die Regel sein dürfte. Je nach Handhabung der Eventual-Unrechtseinsicht gibt es einen Bereich nicht hinreichend großer Unrechtszweifel (so dass ein Verbotsirrtum gegeben ist), auf deren Basis es der Täter aber vorsätzlich unterlässt, Bemühungen zur Überprüfung zu entfalten. Richtigerweise betrifft dies aber lediglich die subjektiven Voraussetzungen, während die objektiven Voraussetzungen identisch sind.

  130. 130.

    Zum Fahrlässigkeitsdelikt (dieses gibt es als Begehungsdelikt und als Unterlassungsdelikt) und dem Begriff der Fahrlässigkeit i. E. s. u. 2. Dessen Maßstäbe zur Tatfahrlässigkeit (z. B. § 222 StGB) sind auf die Rechtsfahrlässigkeit i. R. d. § 17 StGB zu übertragen (wobei freilich auch das Fahrlässigkeitsdelikt en gros und en detail umstritten ist); hierzu näher Nestler Jura 2015, 562.

  131. 131.

    Zum (vorsätzlichen und fahrlässigen) sog. unechten Unterlassungsdelikt s. u.

  132. 132.

    Vgl. z. B. den Maßstab der hinlänglichen Sorgfalt für die Auslegung des § 17 StGB bei Joecks/Jäger, StGB, 13. Aufl. 2021, § 17 Rn. 3.

  133. 133.

    S. o.; zuletzt vgl. BGH U. v. 23.07.2019 – 1 StR 433/18 – NStZ-RR 2019, 388 (Anm. Bock NZWiSt 2020, 448); BGH U. v. 17.12.2019 – 1 StR 364/18 – StV 2020, 378 (Anm. RÜ 2020, 301).

  134. 134.

    S. bereits BGH B. v. 18.03.1952 – GSSt 2/51 – BGHSt 2, 194 = NJW 1952, 593 (Anm. Welzel NJW 1952, 564; Hartung NJW 1952, 761; Lindner NJW 1952, 854; Schwarz NJW 1952, 1081; Lang-Hinrichsen JR 1952, 302 und 356; Welzel JZ 1952, 340; Mayer MDR 1952, 392; Niese DRiZ 1952, 111; Heitzer NJW 1953, 210).

  135. 135.

    Vgl. zuletzt BGH U. v. 21.12.2016 – 1 StR 253/16 (Parkkralle) – NJW 2017, 1487 = NStZ 2017, 284 (Anm. Puppe, AT, 4. Aufl. 2019, § 19 Rn. 14ff.; Bosch Jura 2017, 990; LL 2017, 754; RÜ 2017, 437; Kudlich/Koch NJW 2017, 1490; Wittig NStZ 2017, 288); BGH U. v. 18.07.2018 – 2 StR 416/16 (Sal. Oppenheim) – NJW 2018, 3467 = NStZ 2020, 167 = StV 2019, 33 und 753 (Anm. Brand NJW 2018, 3469; Szesny StV 2019, 755; Papathanasiou JR 2019, 369); OLG Karlsruhe U. v. 13.11.2018 – 17 U 110/17.

  136. 136.

    Hierzu Joecks/Kulhanek, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 17 Rn. 46ff.; näher Mattil ZStW 1962, 201; aus der Rspr. vgl. BayObLG U. v. 05.08.1964 – RReg. 1 a St 632/63 (Wanderer) – NJW 1965, 163.

  137. 137.

    Zur möglichen Internetrecherche vgl. aus der Rspr. LG Dortmund B. v. 11.02.2020 – 43 Qs 5/20.

  138. 138.

    Z. B. Heuchemer, in: BeckOK-StGB, Stand 01.02.2021, § 17 Rn. 36.

  139. 139.

    Neumann, in: NK-StGB, 5. Aufl. 2017, § 17 Rn. 58.

  140. 140.

    Vgl. Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 17 Rn. 15; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 20.03.1956 – 1 StR 498/55 – BGHSt 9, 164 = NJW 1956, 1079; OLG Düsseldorf B. v. 15.09.1989 – 5 Ss (OWi) 257/89 – (OWi) 104/89 I; OLG Karlsruhe U. v. 13.11.2018 – 17 U 110/17.

  141. 141.

    S. Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 17 Rn. 91; näher Laubenthal/Baier GA 2000, 205; Valerius NStZ 2003, 341; aus der Rspr. vgl. AG Grevenbroich B. v. 24.09.1982 – 5 Ds 5 Js 369/82 – NJW 1983, 528; LG Mannheim U. v. 03.05.1990 – (12) 2 Ns 70/89 – NJW 1990, 2212 (Anm. Sonnen JA 1990, 358; Sonnen NK 1990/4, 42).

  142. 142.

    Hierzu Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 17 Rn. 9a; näher Kunz GA 1983, 457; Gaede HRRS 2013, 449; Eidam ZStW 2015, 120; Leite GA 2019, 554; Busch wistra 2020, 184; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 23.07.2019 – 1 StR 433/18 – NStZ-RR 2019, 388 (Anm. Bürger ZIS 2020, 532; Bock NZWiSt 2020, 448); BGH U. v. 17.12.2019 – 1 StR 364/18 – StV 2020, 378 (Anm. RÜ 2020, 301); OLG Frankfurt B. v. 20.08.2020 – 2 Ss-OWi 867/20 – NStZ-RR 2020, 382; BayObLG U. v. 04.11.2020 – 206 St RR 1459/19-1461/19 – NJW 2021, 405 (Anm. Kudlich NJW 2021, 359).

  143. 143.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 17 Rn. 9; aus der Rspr. vgl. OLG Karlsruhe U. v. 13.11.2018 – 17 U 110/17; BGH U. v. 17.12.2019 – 1 StR 364/18 – StV 2020, 378 (Anm. RÜ 2020, 301).

  144. 144.

    Aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 11.01.2018 – 3 StR 427/17 – BGHSt 63, 66 = NJW 2018, 1893 = NStZ 2018, 478 = StV 2020, 249 (Anm. Fickenscher NJW 2018, 1895; Mengler StV 2020, 263).

  145. 145.

    Zu einem Fachverband OLG Stuttgart B. v. 29.03.2012 – 1 Ss 142/12 (Anm. Nestler NZWiSt 2014, 303); zur Industrie-. und Handelskammer OLG Zweibrücken B. v. 26.07.1991 – 1 Ss 248/90 – StV 1992, 119; zur Anwaltskammer BGH U. v. 16.11.1962 – 4 StR 344/62 – BGHSt 18, 192 = NJW 1963, 668; zu einer Innung OLG Saarbrücken B. v. 03.12. 1960 – Ws 109/60 – NJW 1961, 743; zu einem Landesfischereiverband OLG Düsseldorf B. v. 20.04.1993 – 5 Ss 171/92 – 59/92 I – NStZ 1994, 43.

  146. 146.

    Aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 13.12.1995 – 3 StR 514/95 – NStZ 1996, 236.

  147. 147.

    S. Neumann, in: NK-StGB, 5. Aufl. 2017, § 17 Rn. 67ff.; aus der Rspr. vgl. OLG Frankfurt B. v. 24.07.1989 – 1 Ws 211/88 – NJW 1990, 1057 (Anm. Hassemer JuS 1990, 669).

  148. 148.

    Vgl. zuletzt OLG Celle B. v. 16.01.2019 – 2 Ws 485/18 – StV 2019, 759.

  149. 149.

    Hierzu Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 13 Rn. 62; Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 17 Rn. 17; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 07.04.2016 – 5 StR 332/15 – NStZ 2016, 460 (Anm. Kämpfer NStZ 2016, 462; Reichling wistra 2016, 306); BGH U. v. 27.06.2017 – VI ZR 424/16 (Anm. Papathanasiou jurisPR-StrafR 25/2017 Anm. 4; LL 2018, 386; Kempelmann/Scholz JZ 2018, 390); BGH U. v. 17.12.2019 – 1 StR 364/18 – StV 2020, 378 (Anm. RÜ 2020, 301).

  150. 150.

    Zur früheren Gegenauffassung v.a. in der älteren Rspr. Neumann, in: NK, 5. Aufl. 2017, § 17 Rn. 81.

  151. 151.

    Zur ebenfalls umstrittenen Frage der hypothetischen Kausalität beim unechten Unterlassungsdelikt in Fällen unklarer Auswirkungen eines gedachten Täterverhaltens s. u.

  152. 152.

    Zur – wohl seltenen – Fallkonstellation des Unterlassungsvorsatzes s. o.

  153. 153.

    S. Neumann, in: NK, 5. Aufl. 2017, § 35 Rn. 2ff.; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 26.04.1932 – I 1341/21 – RGSt 66, 222; RG U. v. 11.11.1932 – I 1227/32 – RGSt 66, 397.

  154. 154.

    Ganz h. M., s. Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 35 Rn. 3; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 11.11.1932 – I 1227/32 – RGSt 66, 397; OLG Hamm U. v. 28.10.1975 – 5 Ss 210/75 – NJW 1976, 721 (Anm. Hassemer JuS 1976, 541); OLG Frankfurt U. v. 22.04.1988 – 1 Ss 23/88 – StV 1989, 107.

  155. 155.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 35 Rn. 3; näher Satzger JuS 1997, 800.

  156. 156.

    B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 566.

  157. 157.

    Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 35 Rn. 15; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 15.05.1979 – 1 StR 74/79 (Spanner) – NJW 1979, 2053 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 26; Kaspar/Reinbacher, Casebook AT, 2020, Fall 9; Geilen JK 1980 StGB vor § 32/1; Hassemer JuS 1980, 69; Schroeder JuS 1980, 336; Hruschka NJW 1980, 21; Hirsch JR 1980, 115; Koch JA 2006, 806).

  158. 158.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 11 Rn. 10; näher Müther JA 2004, 375; Kretschmer JR 2008, 51.

  159. 159.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 11 Rn. 2, der dies de lege ferenda kritisiert.

  160. 160.

    S. Joecks/Jäger, StGB, 13. Aufl. 2021, § 35 Rn. 7; näher Mitsch Jura 2021, 136; aus der Rspr. vgl. OLG Koblenz U. v. 16.04.1987 – 1 Ss 125/87 – NJW 1988, 2316 (Anm. Puppe, AT, 4. Aufl. 2019, § 13 Rn. 6ff.; Mitsch JuS 1989, 964).

  161. 161.

    Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 750; näher Skibbe FS Salger 1995, 755.

  162. 162.

    Hierzu Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 751f.; näher Lenckner FS Lackner 1987, 95.

  163. 163.

    Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2020, § 35 Rn. 5; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 13.09.2017 – 2 StR 238/16 – NStZ 2018, 226 = StV 2018, 501.

  164. 164.

    Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 35 Rn. 5; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 06.11.1951 – 1 StR 27/50 – BGHSt 1, 391 = NJW 1952, 111; BGH U. v. 29.03.1963 – 4 StR 500/62 – BGHSt 18, 311 = NJW 1963, 1258; OLG Hamm U. v. 28.10.1975 – 5 Ss 210/75 – NJW 1976, 721 (Anm. Hassemer JuS 1976, 541); BGH U. v. 26.10.1993 – 5 StR 493/93 – BGHSt 39, 374 = NJW 1994, 871 = NStZ 1994, 277 (Anm. Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 8; Bandemer JA 1994, 185; Schmidt JuS 1994, 711; Spendel NStZ 1994, 279; Arzt JZ 1994, 314).

  165. 165.

    Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 755; näher Blei JA 1975, 307; Lermann ZStW 2015, 284; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 03.07.1903 – 937/03 – RGSt 36, 334; RG U. v. 11.05.1920 – II 337/20 – RGSt 54, 338; RG U. v. 19. 10.1937 – 1 D 702/37 – RGSt 72, 19; RG U. v. 14.06.1938 – 4 D 90/38 (Wettermann) – RGSt 72, 246 (Anm. Puppe, AT, 4. Aufl. 2019, § 17 Rn. 1ff.; Fahl JA 2013, 274); OGH U. v. 05.09.1950 – 1 StS 11/50 OGHSt 3, 121; OLG Köln U. v. 21.10.1952 – Ss 148/52 – NJW 1953, 116; OLG Oldenburg U. v. 01.02.1988 – Ss 652/87 – NJW 1988, 3217 = StV 1988, 206; BGH B. v. 30.08.1994 – 1 StR 481/94.

  166. 166.

    Hierzu B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 574; aus der Rspr. vgl. OLG Köln U. v. 21.10.1952 – Ss 148/52 – NJW 1953, 116.

  167. 167.

    Hierzu B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 575ff.; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 14.06.1938 – 4 D 90/38 (Wettermann) – RGSt 72, 246 (Anm. Puppe, AT, 4. Aufl. 2019, § 17 Rn. 1ff.; Fahl JA 2013, 274); BGH U. v. 14.01.1964 – 1 StR 498/63 – NJW 1964, 730; Fahl JA 2013, 274); zum Schiffskapitän Fahl JA 2012, 161; zum Beitritt zu einem Kollektiv Beck ZStW 2012, 660.

  168. 168.

    Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 35 Rn. 12.

  169. 169.

    S. B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 577.

  170. 170.

    Hierzu Joecks/Jäger, StGB, 13. Aufl. 2021, § 35 Rn. 17; Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 35 Rn. 41ff.

  171. 171.

    Hierzu Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 35 Rn. 5; näher Silva Sánchez FS Hruschka 2005, 681; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 11.11.1932 – I 1227/32 – RGSt 66, 397.

  172. 172.

    S. nur B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 571.

  173. 173.

    B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 571.

  174. 174.

    H.M., s. B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 579; aus der Rspr. vgl. OGH U. v. 22.02.1949 – StS 89/48 – OGHSt 1, 310; BGH U. v. 14.10.1952 – 1 StR 791/51 – BGHSt 3, 271 = NJW 1953, 112.

  175. 175.

    B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 579.

  176. 176.

    Hierzu Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 35 Rn. 16; näher Vogler GA 1969, 103; Hardtung ZStW 1996, 26; Bachmann JA 2009, 510; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 03.03.1930 – II 57/30 – RGSt 64, 30; RG U. v. 11.01.1932 – III 911/31 – RGSt 66, 98; RG U. v. 26.04.1932 – I 1341/21 – RGSt 66, 222; RG U. v. 11.11.1932 – I 1227/32 – RGSt 66, 397; AG Reichenhall U. v. 03.03.1949 – DWs 5/47 – NJW 1947/48, 271 (Anm. Grobler NJW 1949, 33); BGH U. v. 05.03.1954 – 1 StR 230/53 – BGHSt 5, 371 = NJW 1954, 1126 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 40; Nüse JR 1954, 268); OLG Hamm U. v. 22.10.1957 – 1 Ss 1088/57 – NJW 1958, 271; BGH U. v. 29.03.1963 – 4 StR 500/62 – BGHSt 18, 311 = NJW 1963, 1258; BGH B. v. 26.10.1983 – 2 StR 597/83 – StV 1984, 69; BGH U. v. 16.09.1986 – 5 StR 51/86; BayObLG U. v. 26.04.1990 – RReg- 3 St 78/89 – NJW 1990, 2328 = NStZ 1990, 389 = StV 1992, 68 (Anm. Otto JR 1990, 342; Beckmann MedR 1990, 301; Eser JZ 1991, 1003; Frommel StV 1992, 73; Eser FS Baumann 1992, 155; Eser FS Schmitt 1992, 171); BGH B. v. 27.10.2010 – 2 StR 505/10 – NStZ 2011, 336 (Anm. Sinn ZJS 2011, 402).

  177. 177.

    Hierzu Joecks/Jäger, StGB, 13. Aufl. 2021, § 35 Rn. 19; näher Warda FS Lange 1976, 119.

  178. 178.

    Hierzu Müssig, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020 § 35 Rn. 83.

  179. 179.

    S. B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 596; näher Peters JR 1950, 742; Oehler JR 1951, 489; Welzel ZStW 1951, 47; Koch JA 2005, 745; Hörnle FS Herzberg 2008, 555; Jakobs FS Krey 2010, 207; Rönnau JuS 2017, 113.

  180. 180.

    Berechtigte Kritik bei Schlehofer, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, vor § 32, Rn. 322ff.

  181. 181.

    Zu § 33 StGB z. B. Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 764ff.; näher Roxin FS Schaffstein 1975, 105; Geilen Jura 1981, 200, 256, 308 und 370; Timpe JuS 1984, 859, JuS 1985, 35 und 117; Otto Jura 1987, 604; Sauren Jura 1988, 567; Müller-Christmann JuS 1989, 717; Müller-Christmann JuS 1993, L41; Müller-Christmann JuS 1994, 649; Heuchemer/Hartmann JA 1999, 165; Rosenau FS Beulke 2015, 225.

  182. 182.

    B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 582; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 27.10.2015 – NStZ 2016, 333 (Anm. Bosch Jura 2016, 702; Eisele JuS 2016, 366; RÜ 2016, 100; Rückert NStZ 2016, 334; Hinz JR 2017, 126).

  183. 183.

    Erb, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 33 Rn. 2.

  184. 184.

    Joecks/Jäger, StGB, 13. Aufl. 2021, § 33 Rn. 1; nur auf den verminderten Unrechtsgehalt „durch den Verteidiungszweck“ abstellend Wessels/Beulke/Satzger, AT, 50. Aufl. 2020, Rn. 698.

  185. 185.

    Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 33 Rn. 19; Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 33 Rn. 15; aus der Rspr. vgl. RG U. v. 24.10.1919 – V 301/19 – RGSt 54, 36; zur Relevanz bzgl. Waffendelikten vgl. aus der Rspr. BGH U. v. 12.05.1981 – 5 StR 109/81 – NStZ 1981, 299 = StV 1981, 397 (Anm. Maatz MDR 1985, 881).

  186. 186.

    B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 583; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 30.10.1986 – 4 StR 505/86 – NStZ 1987, 172 = StV 1987, 99 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 17).

  187. 187.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 33 Rn. 2; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH B. v. 17.06.2020 – 4 StR 658/19 – NStZ 2021, 93 = StV 2021, 98 (Anm. RÜ 2020, 779; Mitsch NStZ 2021, 95).

  188. 188.

    Zur Überschreitung bei provoziertem Angriff Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 33 Rn. 6; näher Renzikowski FS Lenckner 1998, 249; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 03.02.1993 – 3 StR 356/92 (Dresdner Bordell) – BGHSt 39, 133 = NJW 1993, 1869 = NStZ 1993, 333 = StV 1993, 576 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 41; Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 13; Lesch StV 1993, 578; Otto JK 1994 StGB § 32/19; Müller-Christmann JuS 1994, 649; Drescher JR 1994, 423; Arzt JZ 1994, 314; Roxin NStZ 1995, 335).

  189. 189.

    Hierzu Hillenkamp/Cornelius, 32 Probleme aus dem Strafrecht AT, 15. Aufl. 2017, 12. P.; näher Hardtung ZStW 1996, 26; Engländer JuS 2012, 408; aus der Rspr. vgl. LG München I U. v. 10.11.1987 – Ks 121 Js 4866/86 – NJW 1988, 1860 = NStZ 1989, 25 (Anm. Beulke Jura 1988, 641; Schroeder JZ 1988, 567; Mitsch JA 1989, 79; Mitsch NStZ 1989, 26; Puppe JZ 1989, 728); BGH U. v. 18.04.2002 – 3 StR 503/01 – NStZ-RR 2002, 203 (Anm. Otto JK 2003 StGB § 32/27; LL 2003, 29; Walther JZ 2003, 52).

  190. 190.

    Z. B. Erb, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 33 Rn. 14.

  191. 191.

    Z. B. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 12 Rn. 141, 144.

  192. 192.

    S. o.

  193. 193.

    Z. B. Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 33 Rn. 4.

  194. 194.

    Hierzu Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 769; näher Heuchemer JA 1999, 724; Geppert Jura 2007, 33; Engländer JuS 2012, 408; Albrecht GA 2013, 369; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 27.10.2015 – NStZ 2016, 333 (Anm. Bosch Jura 2016, 702; Eisele JuS 2016, 366; RÜ 2016, 100; Rückert NStZ 2016, 334; Hinz JR 2017, 126); BGH B. v. 25.01.2017 – 1 StR 588/16 – NStZ-RR 2017, 168.

  195. 195.

    Zsf. Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 33 Rn. 10; näher Theile JuS 2006, 965; Erb NStZ 2011, 186; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 03.02.1993 – 3 StR 356/92 (Dresdner Bordell) – BGHSt 39, 133 = NJW 1993, 1869 = NStZ 1993, 333 = StV 1993, 576 (Anm. Roxin, Höchstrichterliche Rspr. AT, 1998, Nr. 41; Hemmer-BGH-Classics Strafrecht, 2003, Nr. 13; Lesch StV 1993, 578; Otto JK 1994 StGB § 32/19; Müller-Christmann JuS 1994, 649; Drescher JR 1994, 423; Arzt JZ 1994, 314; Roxin NStZ 1995, 335).

  196. 196.

    S. o.

  197. 197.

    Perron/Eisele, in: Schönke/Schröder, StGB, 30. Aufl. 2019, § 33 Rn. 6.

  198. 198.

    B. Heinrich, AT, 6. Aufl. 2019, Rn. 588.

  199. 199.

    Kindhäuser/Hilgendorf, LPK, 8. Aufl. 2019, § 33 Rn. 3; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 29.04.1997 – 1 StR 511/95 – BGHSt 43, 66 = NJW 1997, 2460 = StV 1997, 460 (Anm. Rönnau JA 1997, 920; Martin JuS 1997, 1139; Loos JR 1997, 514).

  200. 200.

    Erb, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 33 Rn. 19.

  201. 201.

    Kindhäuser, in: NK-StGB, 5. Aufl. 2017, § 33 Rn. 23.

  202. 202.

    Kindhäuser, in: NK-StGB, 5. Aufl. 2017, § 33 Rn. 23, der aber seltsamerweise „Angst“ statt Schrecken definiert.

  203. 203.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 33 Rn. 3; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 03.06.2015 – 2 StR 473/14 – NStZ 2016, 84 = StV 2016, 281 (Anm. Kaspar/Reinbacher, Casebook AT, 2020, Fall 14; RÜ 2015, 578; Hecker JuS 2016, 177; famos 6/2016; Mitsch JuS 2017, 19).

  204. 204.

    Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 33 Rn. 3; aus der Rspr. vgl. BGH B. v. 21.06.2006 – 2 StR 109/06 – StV 2006, 688 (Anm. Geppert JK 2007 StGB § 33/4).

  205. 205.

    Rogall, in: SK-StGB, 9. Aufl. 2017, § 33 Rn. 18; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 13.09.2017 – 2 StR 188/17 – NStZ 2018, 84 = StV 2018, 733 (Anm. Bosch Jura 2018, 311; Kudlich JA 2018, 149; LL 2018, 312; RÜ 2018, 23; famos 7/2018; Rückert NStZ 2018, 85).

  206. 206.

    Erb, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 33 Rn. 20; aus der Rspr. vgl. BGH U. v. 24.07.1979 – 1 StR 249/79 – NJW 1980, 2263 (Anm. Arzt JR 1980, 211; Geilen JK 1981 StGB § 32/4; Hassemer JuS 1981, 151).

  207. 207.

    H.M., Fischer, StGB, 68. Aufl. 2021, § 33 Rn. 4; a. A. Erb, in: MK-StGB, 4. Aufl. 2020, § 33 Rn. 22; aus der Rspr. vgl. zuletzt BGH U. v. 27.10.2015 – NStZ 2016, 333 (Anm. Bosch Jura 2016, 702; Eisele JuS 2016, 366; RÜ 2016, 100; Rückert NStZ 2016, 334; Hinz JR 2017, 126); BGH U. v. 17.05.2018 – 3 StR 622/17 – NStZ-RR 2018, 272 = StV 2018, 724 (Anm. RÜ 2018, 779; Linoh jurisPR-StrafR 18/2018 Anm. 3).

  208. 208.

    S. Kühl, AT, 8. Aufl. 2017, § 12 Rn. 109ff.; näher Kraushaar GA 1959, 325; Hannover GA 1964, 33; Heinitz ZStW 1966, 615; Noll ZStW 1966, 638; Peters FS Mayer 1966, 257; Dürig JZ 1967, 426; Peters FS Engisch 1969, 468; Blei JA 1972, 231, 303 und 369; Müller-Dietz FS Peters 1974, 91; Bockelmann FS Welzel 1974, 543; Rudolphi FS Welzel 1974, 605; Schulte/Träger FS 25 Jahre BGH 1975, 251; Struensee JZ 1984, 645; Herdegen GA 1986, 97; Roxin FS Maihofer 1988, 389; Peters FS Stree/Wessels 1993, 3; Wolter GA 1996, 207; Böse ZStW 2001, 40; de Figueiredo Dias FS Roxin 2001, 531; Otto FS Schmitt Glaeser 2003, 21; Frisch GA 2006, 273; Frisch FS Schroeder 2006, 11; Roxin GA 2011, 1; Luzón Peña FS Wolter 2013, 431; aus der Rspr. vgl. zuletzt BVerfG B. v. 09.03.2000 – 2 BvL 9/97 – NJW 2000, 3269; BVerfG B. v. 20.02.2002 – 2 BvL 5/99 – NJW 2002, 1707; BVerfG B. v. 27.03.2002 – 2 BvL 2/02 – NJW 2002, 1709; AG Dannenberg U. v. 27.02.2006 – 11 Ds 5106 Js 18340/05 – NStZ-RR 2006, 385; BVerfG B. v. 15.10.2014 – 2 BvR 920/14 – NJW 2015, 44 (Anm. Köpferl HRRS 2015, 81).

  209. 209.

    Zur Entschuldigung aufgrund Befehls Krey/Esser, AT, 6. Aufl. 2016, Rn. 770; näher Küper JuS 1987, 81; Lenckner FS Stree/Wessels 1993, 223; Ambos JR 1998, 221; Walter JR 2005, 279; Fahl ZIS 2011, 229; Meyer GA 2012, 556.

  210. 210.

    Z. B. Wessels/Beulke/Satzger, AT, 50. Aufl. 2020, Rn. 422; näher Hardwig ZStW 1956, 14.

  211. 211.

    S. Wessels/Beulke/Satzger, AT, 50. Aufl. 2020, Rn. 425f.

  212. 212.

    S. auch Dust/Wehrstein JA 2020, 514.

Author information

Authors and Affiliations

Authors

Rights and permissions

Reprints and permissions

Copyright information

© 2021 Springer-Verlag GmbH Deutschland, ein Teil von Springer Nature

About this chapter

Check for updates. Verify currency and authenticity via CrossMark

Cite this chapter

Bock, D. (2021). 7. Kapitel: Schuld. In: Strafrecht Allgemeiner Teil. Springer-Lehrbuch. Springer, Berlin, Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-662-63566-7_7

Download citation

  • DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-662-63566-7_7

  • Published:

  • Publisher Name: Springer, Berlin, Heidelberg

  • Print ISBN: 978-3-662-63565-0

  • Online ISBN: 978-3-662-63566-7

  • eBook Packages: Social Science and Law (German Language)

Publish with us

Policies and ethics