Skip to main content

Les discours sur la génération dans les œuvres de pratique médicale (XIIIe–XVe siècles): entre adhésion, alternatives et rejet des théories de Galien

  • Chapter
  • First Online:
Gesundheit und Krankheit vor und nach Paracelsus

Zusammenfassung

Entre le XIIIe et le XVe siècle, de nombreuses œuvres médicales ou biologiques ont été rendues disponibles par des traductions arabo-latines et gréco-latines. Au sein de ces œuvres, écrites en particulier par Aristote, Galien, Avicenne et Averroès, figuraient des discours évoquant des théories distinctes voire contradictoires concernant le processus de génération. Nous examinerons les discours portant sur ce processus dans plusieurs practicae rédigées entre le XIIIe et le XVe siècle par Gilbert l’Anglais, Bernard de Gordon, John de Gaddesden, Valesco de Tarente et Michel Savonarole. Nous chercherons à analyser dans quelle mesure la diversité des sources disponibles a pu conduire à une diversité de positions vis-à-vis de la physiologie de Galien. Nous examinerons aussi comment les discussions relatives au processus de génération, relevant donc de la physiologie, pouvaient s’avérer d’une importance notable pour la pathologie. Nous déterminerons ainsi en quoi et pour quelles raisons les auteurs ont adopté une théorie conforme ou non aux enseignements de Galien sur l’existence d’une semence féminine, la contribution matérielle de chaque semence à la conception, le rejet de théories pangénétiques selon lesquelles tout le corps participerait à la production de la semence, théorie affirmée dans certains écrits hippocratiques.

This is a preview of subscription content, log in via an institution to check access.

Access this chapter

Chapter
USD 29.95
Price excludes VAT (USA)
  • Available as PDF
  • Read on any device
  • Instant download
  • Own it forever
eBook
USD 69.99
Price excludes VAT (USA)
  • Available as EPUB and PDF
  • Read on any device
  • Instant download
  • Own it forever
Softcover Book
USD 89.99
Price excludes VAT (USA)
  • Compact, lightweight edition
  • Dispatched in 3 to 5 business days
  • Free shipping worldwide - see info

Tax calculation will be finalised at checkout

Purchases are for personal use only

Institutional subscriptions

Notes

  1. 1.

    Parmi les études consacrées aux débats médiévaux relatifs au processus de conception, cf. Jacquart and Thomasset (1985, pp. 67–120), Van der Lugt (2004, pp. 31–93). Pour un examen des débats autour de la génération en lien avec la question de l’hérédité des caractères, cf. Loviconi (2019), Van der Lugt (2008), Van’t Land (2012).

  2. 2.

    Ont notamment été examinées les théories de la génération évoquées par Gilles de Rome, dans son De formatione corporis humani in utero; Taddeo Alderotti dans son commentaire à l’Isagoge de Johannitius; Dino del Garbo dans son commentaire au De natura fœtus d’Hippocrate, Jacques de Forli et Mondino dei Liuzzi dans leurs commentaires respectifs à la fen XXI du Canon medicinae d’Avicenne.

  3. 3.

    Cf. García Ballester (2002), Steel et al. (1999).

  4. 4.

    Pour une analyse des principales œuvres de la médecine arabe traduites en latin à partir de la seconde moitié du XIe siècle, cf. Jacquart et Micheau (1990), Arraez-Aybar et al. (2015).

  5. 5.

    Sur les traductions du Pantegni et de l’Isagoge, cf. Kwakkel and Newton (2019), Jacquart (1986).

  6. 6.

    Sur le concept de res naturales, cf. Siraisi (1994).

  7. 7.

    À titre d’exemple, cf. Hewson (1975), Van’t Land (2012), Deer Richardson (2018).

  8. 8.

    Le De spermate a été traduit de l’arabe, sans que l’on sache s’il fut composé originellement en arabe ou rédigé en grec puis traduit en arabe. Sur ce point, cf. Merisalo and Pahta (2008).

  9. 9.

    De l’utilité des parties fut d’abord connu partiellement à travers le De iuvamentis membrorum, traduction faite probablement au XIIe siècle à partir d’une paraphrase abrégée arabe des parties I à XII de l’ouvrage de Galien. Ultérieurement, en 1317, Niccolò da Reggio fit une traduction du texte grec sous le titre De usu partium ou De utilitate particularum. Le De semine galénique, traduit en arabe au IXe siècle puis en latin au XIVe siècle, ne doit pas être confondu avec le De spermate pseudo-galénique, dont il a été question dans la précédente note. Sur le De semine, voir l’introduction de Philip Lacy dans (Galien 1992).

  10. 10.

    Sur les théories de la génération chez Aristote et Galien, parmi une abondante littérature, on pourra consulter notamment: Boylan (1986), Connell (2016).

  11. 11.

    ‘Queritur autem hoc quid faciat sanguis menstruus ad sperma, et ex quo spermate fiat embrio. Aristoteles enim ponens sperma hominis principium formale quod nutriri habet ex sanguine menstruo videtur dissentire a medicis qui ponunt spermata viri et mulieris in unam substantiam convenire embrionis.’ (Gilbert l’Anglais 1510, V).

  12. 12.

    ‘De hoc dicit Avicenna pueri [caro] et adeps ut impleantur loca prima membrorum vacua generantur ex sanguine menstruo impuriori, et ex sanguine menstruo puro qui habet similitudinem cum spermate, et est aptus nutrire, quod vero de sanguine menstruo fex est. […] alia membra consimilia de spermate viri generantur ut caseus de coagulo, quia sicut principium coagulationis active est in coagulo, ita principium coagulationis forme est in spermate viri quod de spermate femine est generatum est ut caseus de lacte. Lac enim coagulatum in principio coagulationis est forme passive. Similiter est in spermate femine, sicut enim lac et coagulum est pars casei, ita duo spermata sunt substantia embrionis.’ (Gilbert l’Anglais, 1510, V).

  13. 13.

    ‘Sed contra hoc quod dicit videtur ponere se partem in qua agit, quare non videtur sperma hominis quod est pars embrionis agat coagulando in substantiam embrionis, sic enim efficeret se, cum ex ipso membra formentur quod nemo ambigit.’ (Gilbert l’Anglais 1510, V).

  14. 14.

    ‘Unde duplex est principium generationis scilicet sperma et sanguis menstruus et sperma in generatione est humor principalis, ipsum enim est radix et fundamentum generationis, sanguis mentruus est humor secundarius, et principium generationis per associetatem cum convertitur in similitudinem susbtantie spermatis et augmentat ipsum et membra generata ex eo, et partem necessariam que mittitur ad loca vacua replenda. Pars enim superflua expellitur a corpore in hora partus, sicut patet.’ (Gilbert l’Anglais 1510, V).

  15. 15.

    Correspond au De animalibus traduit depuis l’arabe par Michel Scot vers 1220.

  16. 16.

    ‘utrum mulieres spermatisent. Et videtur quod sic per auctoritatem iam dictam. Item dicit Avicenna, sperma mulieris est fundamentum particularis corporis infantis. […] Item contrarium dicit Aristoteles xv de naturis animalium. Exit quiddam a muliere, sed non spermaticum. […] Et dico quod quemadmodum fecit testiculos similitudinarium non verum quod a medicis secundum sensum indicantibus sperma vocant.’ (Gilbert l’Anglais 1510, V).

  17. 17.

    ‘Quemadmodum in ovo galline ex pinguedine et superfluitate sine semine galli producto nihil est coagulatum, nec quod possit facere pepansim id est simile in natura vel quod potens sit generare, sed solum materialiter simile est. Et est ovum solum materiale et simile est in spermate mulieris aqueo eo quod nihil sit ibi formale, sed solum materiale et nutritivum et conservativum spermatis viri.’ (Gilbert l’Anglais 1510, V).

  18. 18.

    ‘Et Damascenus 2a particula afforismorum afforismo 48 dicit: morbum diuturnum et defectum morborum hereditat quidem filius, sed differenter magis et minus si alter parentum fuerit sanus, quia plus inficitur si pater et mater fuerint egrotantes longo morbo quam si alter tantum, et plus si pater patiatur quam si mater, quia sperma viri obtinet dominium generatione filii, propter igitur infectionem seminis filius plus inficitur quam propter infectionem menstrui quod materiale.’ (John de Gaddesden 1502, II.3).

  19. 19.

    L’action a tota specie est une action indépendante des qualités premières (i. e. froid chaud sec et humide). Correspondant à la forma specifica, particulièrement évoquée dans la médecine médiévale pour expliquer certaines actions, telles que celles de certains médicaments ou de poisons, elle était souvent illustrée à travers l’action attractrice de l’aimant (McVaugh 1994).

  20. 20.

    ‘Dicit Averroes secundo colliget de muliere concipiente se invita que balneavit se in balneo ubi mali homines prius se balneaverant et sperma emiserant et attraxit matrix a tota specie postquam mulier ibi fuit stimulata ad coitum et ex caliditate balnei. Et ideo non est necessarium quod concurrant sperma viri et mulieris adinvicem, sed conceptio sit facilis et idonea si concurrant, quia sperma mulieris non est verum sperma, sed quoddam menstruum aquosum dealbatum, tamen in coitu sperma viri preparans humefaciendo os interius matricis ut de facili aperiatur et sperma viri viscosum et globosum et grandinosum de facili quasi lubricando intrat. Est ergo necessarium quasi sine quo non ut declarat Egidius [sine quo] in libri de formatione fetus in utero.’ (John de Gaddesden 1502, II.17).

  21. 21.

    ‘Intelligendum quod mulieres habent sperma cum habeant tertiam digestivam, et didimos et testiculos, et alia membra principalia. Et si dicat Aristoteles quod non habent sperma, hoc dicit per comparationem ad viros, quia sperma mulieris est indigestum aquosum. Sperma autem viri est album glandinosum, et quia semen mulieris est multum elongatum ab ista natura, ideo dixit quod mulieres non habent semen, et cum hoc etiam patet ad sensum, quia mulieres corrumpunt se, et delectantur in semine proprio etc.’ (Bernard de Gordon 1521, V, 8).

  22. 22.

    Avicenne (1505 I, 1.4.1; et III, 20.1.1).

  23. 23.

    Galien (1968 XIV, 10).

  24. 24.

    Testicules féminins renommés ovaires depuis lors.

  25. 25.

    Sur le lien entre plaisir féminin et conception, cf. (Jacquart and Thomasset 1985; Bonnaffoux 2018).

  26. 26.

    ‘Intelligendum hoc diligenter, quod licet sit contra opinionem philosophantium quantum est de presenti quod semen viri intret substantialiter compositionem fetus tanquam pars mundior et magis depurata et magis apta ad receptionem speciei. Nihil enim sufficienter est actum et passum sufficienter ab anima nisi residuum quarti cibi, sed nihil est aptum ad recipiendum animam nisi quod sufficienter ab anima dispositum est et paratum, cum omnem potentiam precedat actus secundum intentionem domini Alberti in de nutribili et nutrito, sed nihil est ita actum et passum et dispositum et digestum sicut semen, quare semen intrabit substantialem fetus compositionem. Sanguis enim menstruus est immundus valde, quomodo igitur per se erit materia et subiectum tante forme, quare etc. Preterea quod est formale non est materiale, sed semen est formale, quare etc. Preterea agens et materia non coincidunt, sed semen est sicut agens, et si esset materia, tunc coincideret, quare etc. Et quod dicitur ab Aristotele artifex non intrat articium, semen est artifex, quare etc. Respondeo breviter sine preiudicio ad omnia ista quod semen solum non habet omnia ista sed spiritus gignitivus compositus ex tribus spiritibus, quod est in semine, ille enim est sicut agens, et sicut forma, et non coincidit et non intrat specialem fetus compositionem, et Aly appellavit istum spiritum intelligentiam divinam que generat embrionem, non est igitur inconveniens si semen intrat specialem fetus compositionem.’ (Bernard de Gordon 1521, VII, 14).

  27. 27.

    Ce passage de la Physique, II.2, 194b 13, selon lequel l’homme et le Soleil génèrent l’homme fut abondamment analysé, commenté, utilisé par les savants médiévaux, dans le cadre de réflexions et débats portant sur les influences astrales voire leur caractère déterminant ou nécessaire vis-à-vis du monde sublunaire. Comme l’a montré Gad Freudenthal, les opinions qu’Averroès exposa quant à la génération des êtres vivants évolua, de sorte que ce philosophe et médecin a affirmé dans les dernières rédactions de son Epitomé à la Métaphysique que les êtres vivants reçoivent leurs formes des corps célestes, non de l’intellect agent, en s’appuyant sur la phrase ‘l’homme et le Soleil génèrent l’homme’. De plus, dans son Long Commentaire à la Métaphysique, il soutint que c’est le Soleil et les autres étoiles qui sont le principe de vie de tout être dans la Nature. Sur cette amplification du rôle donné aux corps célestes dans la génération, cf. (Freudenthal 2002). On peut également mentionner les réflexions engendrées par ce passage de la Physique chez Thomas d’Aquin. Dans sa Summa theologica, la question 118, concerne la génération humaine et s’interroge sur les modalités de transmission ou infusion des âmes, sensitive et intellective. Dans le paragraphe ‘Ad tertium’, Thomas affirme qu’il existe dans l’esprit inclus dans la semence une chaleur qui provient de la vertu des corps célestes. Ainsi cet esprit contiendrait à la fois une vertu de l’âme et une vertu céleste, c’est pourquoi ‘homo generat hominem, et sol’.

  28. 28.

    ‘Ex quo infertur quod primo ad impregnationem concurrit sperma viri, nunquid autem eo tempore concurrat sperma mulieris, respondeo, ut medicus, quod sic, quia utrunque materialiter et virile etiam formaliter, nec in hac magna discordantia inter philosophos et medicos me hic interpono, tum quia inutilis esset nostro proposito haec disceptatio. […] Et si ultra consequi debet impraegnatio, sive generatio, necessarium est, et matricem, et semen esse bene dispositum […] Praeter has conditiones requiritur etiam influxus coelestis, qui multum facit in generatione, ut est videre in terra iuxta illud Philosophi secundo Physicae: Sol et homo generant hominem, et haec conditio a paucis medicis scrutatur, venientibus itaque duobus spermatibus maris scilicet et foeminae ad unum uno, eodemque tempore proiectis, et collectis in altera cellularum matricis.’ (Savonarole 1560, VI, 21–22).

  29. 29.

    ‘Seminat ergo semen virile in agro nature cui muliebre semen, obviat a vasis seminalibus mulieris exiens et in dicto agro remanens, ibi commiscentur adinvicem et unum agit in reliquum et utrumque patitur mediantibus spiritibus et calore naturali ab utroque parente decisis scilicet spiritibus vitalibus et animalibus. Quia nisi ista commixtio fieret embrionis creatio non posset, quia materia viri calida est et spissa, unde pre nimia spissitudine non posset fieri dilatatio, etiam ex superabundantia caloris materia destrueretur infantis, nisi ex semine mulieris contrarias qualitates habente reciperet temperamentum. Similiter est dicendum de semine mulieris.’ (Valesco de Tarente 1501, VI, 10).

  30. 30.

    Cf. Jacquart et Burnett (1994, VII, pp. 71–89).

  31. 31.

    Cf De Koning (1903, p. 397).

  32. 32.

    Le remplacement du sang menstruel par le sperme féminin dans l’évocation d’explications d’Aristote n’a pas la même signification chez Gilbert l’Anglais et chez Valesco de Tarente. Dans le Philonium, les autres discours sur la génération font du sperme féminin un contributeur matériel et formel à la formation de l’embryon, de sorte que Valesco de Tarente soutient l’existence d’un véritable sperme féminin et sa nécessité pour qu’un enfant soit engendré. Au contraire, Gilbert l’Anglais est davantage partisan des conceptions aristotéliciennes, considérant que la sécrétion féminine nommée sperme n’en est pas véritablement un, ne contribue ni matériellement, ni formellement à la formation de l’embryon. Aussi peut-il remplacer ‘sang menstruel’ par ‘sperme féminin’ par simple convention d’usage.

  33. 33.

    ‘dicit Aristoteles in 8 de generatione animalium quod pater generat filium sibi similem in specie et in effigie maxime quando virtus in semine patris vincit virtutem in semine matris.’ (Valesco de Tarente 1501, VI, 10).

  34. 34.

    ‘Modo habes hic intentionem Galeni et quomodo mulier habet sperma, et hoc idem confirmat Galenus 5° amphorismorum commento 47. Et habes quomodo sperma viri et mulieris cum sanguine mestruo intrant substantiam fetus. Et quomodo cum utroque spermate descinditur spiritus gignitivus qui format embrionem. Et quomodo ille spiritus iuvatur a calore matricis et a spiritibus qui ad ipsum veniunt et habes quomodo sperma est productum ex subtiliori natura 4 humorum et habes quomodo per proprias venas et nervos venit ad testiculos.’ (Valesco de Tarente 1501, VI, 2).

  35. 35.

    Jacquart and Thomasset (1985, pp. 73–78).

  36. 36.

    ‘Tres autem sunt cause huiusmodi operationis generative scilicet calor sipiritus et humor. Calor ab epate mandatur, spiritus a corde, humor a cerebro.’ (Gilbert l’Anglais 1510, VII).

  37. 37.

    ‘Nobis autem necesse est inquirere quomodo generetur semen. Et ex quo vel quibus materialiter et formaliter. Et dico quod spermatis generatio est ex humoribus ut testatur Avicenna […] cum natura deperditionem membrorum studet reparare ex materia elimata et preparata adequata reparando damna individui et sui subiecti in quo stare non potest propter contrarietates diversas et materia descendit speciei ex ea quae superfluit. Immo ut quidam autumant quod purius est, segregat et reservat, sed apud horam coitus mandatur ad testiculos et ibi transformatur in substantiam spermatis ut dicit haly. Iam ergo dixit Ipocrates quod sperma venit de corpore toto in dispositione motus coitus et generatur in testiculis. Aristoteles vero dicit quod sperma generatur in venis involutis scilicet in vasis spermatis et completur generatio eius in testiculis. At vero qualitercumque convertentur dispositiones virtus quae facit sperma deferens ipsum in dispositione motus coitus scilicet virtus generativa, currit ex omnibus virtutibus corporis ad testiculos et est sperma comprehendens eam. Sequatur ergo una duarum rerum, aut virtus generativa fixa sit in testiculis, aut virtus adveniat testiculi in dispositione coitus et figatur in spermatibus et intra testiculos et egrediatur sperma deferens eam, donec generetur ex eo et sanguine menstruo embrio. Et quodcunque illorum fuerit, manifestum est ab eo quod in testiculis est principatus sequens principatum epatis. Item quod formaliter generetur in testiculis afferitur ex dictis haly superioribus. Iam dixit Ipocrates quod sperma venit de corpore toto in dispositionibus motus coitus et generator in testiculis sicut generator spuma in orificiis equorum quando stimulantur et sicut spuma generator a percussion in unda maris.’ (Gilbert l’Anglais 1510, VII).

  38. 38.

    Gilbert a auparavant expliqué que selon certains le cerveau libère un germe, principe de la génération, qui contient la vertu animale tenant lieu d’artisan dans la semence.

  39. 39.

    ‘Verumtamen ut quam plures arbitrantur quod cerebrum delegat semen ad virgam, epar autem appetitum et delectationes. Inveniuntur etiam in quibusdam iste virtutes inequales, quia quibusdam a corde multus procedit spiritus a cerebro parva humiditas.Unde erectio virge istorum multa est cum pauci seminis emissione. Suntque alii quibus multa humiditas procedit a cerebro, et acorde paucus ventus spiritualis, istis est semen multum sine voluntate coitus et sine virge erectione. Invenimus alios qui habent voluntatem in epate, isti nec virgam erigunt nec semen eiiciunt. Cum ergo he tres virtutes, scilicet spiritualis, animalis, naturalis in virga complentur, scilicet virtus spiritualis a corde, humiditas a cerebro voluntas ab epate, virga calefit, et ex fricatione et multa calefactione, calefit etiam totum corpus, cumque moventur membra moventur humiditates totius corporis, et tunc separator quod purius est de humiditate omnium membrorum sicut ossibus, venis, carne, pinguedine et his similibus. Et sic videtur secundum aliquos quod ex ipsis membris resolvatur sperma, quod est contra dictum Avicenne, cum sperma generetur ex humoribus secundum quod dixit […] ex aliquo indicio possit demonstrari secundum Hippocrates quidem descendit a cerebro per venas que sunt post aures que vocantur iuveniles, descenditque per nucham ad lumbos, dehinc ad testiculos, tandem per virgam emittitur non tamen exit per urinalem meatum. Iuvenilibus autem venis abscisis, jam homo ulterius gignere non potest, quoniam inciditur via seminis. […] Unde cum materia a cerebro decisa non effundatur neque spiritus animalis cum ipsa, quare talis materia effusa non potest esse materia hominis, quare iuvenilibus incisis non fit generatio, nec fortasse omnino ex eo provenit germen, ut quidam volunt.’ (Gilbert l’Anglais 1510, VII).

  40. 40.

    ‘Hoc autem videtur quibusdam accidere quoniam germen non provenit a cerebro in quo est virtus animalis que in semine stat loco artificis et est principium generationis […] Similiter in spermate viri, quoniam germen a cerebro mandatur ab epate vero et monibus partibus corporis, aquea quedam humiditas similiter liquida, sed congelativa in se quemadmodum germen cum germine emittitur ad eius conservationem ne a calore matricis exsiccetur, immo etiam ex eo spermate nutriatur. Hac enim de causa posuit natura farinosam substantiam circa pepanum in faba vero in extremitate et amigdalis.’ (Gilbert l’Anglais 1510, VII).

  41. 41.

    En effet, après avoir indiqué qu’il ne peut y avoir matière à générer un homme si aucune matière, voire aucun germe selon certains, ne descend du cerveau, il écrit: ‘Sed etiam similiter ex corde et ex epate. Et hoc dimitimus disputanioni’. On peut donc penser que finalement, il conclut à un apport matériel du cœur et du foie.

  42. 42.

    ‘Ex iam dictis patet quod secundum Ipocrates sperma descenditur a cerebro, secundum galenum a toto corpore, et sic meretur esse pars totius. Et volunt quidam probare, quoniam accidit plurimum ut filius assimiletur patri in moribus secundum obedientiam anime vegetabilis vel ex intentione directa informative, quoniam clericos habentes grossas tybias fullonum iudicamus filios, habentes tybias graciles et grossitudinem spatularum et brachiorum filios militum, quoniam spiritus currunt in multitudine ad membrum solitum exercitio fatigari vehementes et trahentes secum sanguinem. Unde in generatione fit decisio magna spirituum et materiei abundantis secundum excellentiam in illo. Unde si procedat directe intentio informative, formabit simile in generato quod non convenit nisi a solo cerebro descinderetur. Aliis autem videtur quod in decisione spermatis multi spiritus effluunt a corpore. Unde homo magis debilitatur in emissione spermatis quam in diminutione sanguinis. Spiritus autem exeuntes cum spermate ad similia exercitia disponunt corpus sub agilitate in similibus membris in generato. Et inde est quod monstruose nati digitis et manibus carunculas loco brachiorum habentes spiritus agiles in generatione emissos in ipsis retinentes operantur cum carunculis. Et fiscellas et alia opera manualis que alius non faceret. Et quandoque fluunt spiritus agiles tales ad labias et cum labiis operantur. Aristotele videbatur sperma descindi a corde, quia plenum est spiritibus […] Quod autem sit plenum spiritibus patet ex ipsis propellentibus sperma ante se ad exitum et ipsum deferentibus ut in omni quod meretur expelli. Unde in omni quod meretur expelli, profundat natura spiritus quibus deferatur expellendum ad exitum, et propter hoc fit spumosum, et album ex inclusione aeris ut nix et lac, et huius rei signum est quoniam nix cum liquefit, fluit aqua subnigra. Mihi autem videtur quod sperma albescit ex victoria caloris, quoniam ubi calor effectum consequitur, albedinem relinquit ut in lacte et osse et cinere. Et fit spumosum ex multa agitatione intercipientis aerem in viscoso, et propter vigorem virtutis expulsive dicunt virtutem animalem in eo dominari. Et ideo esse magis a cerebro, et forsitan ex adventu materie decise a cerebro.’ (Gilbert l’Anglais 1510, VII).

  43. 43.

    ‘Undecimo occurit nobis mirabile, quomodo est hoc possibile quod leprosus generet, et si generet quomodo masculum, cum sperma sit corruptum, et distemperatum in substantia et complexione […] ille [leprosus] ubi nondum vehemes corruptio facta est, et iste habet membra interiora sana, licet exteriora sint infecta, et quia sperma deciditur a membris principalibus, ideo postest generare et masculum, sed sanum simpliciter non, quia semen infectum est, et ideo generat sibi simile, sicut podagricus, dato etiam quod materia non decideretur nec a pede nec a carne.’ (Bernard de Gordon 1521, I, 22).

  44. 44.

    ‘Unde ebrius et crapulosus potest producere ex semine suo debili et maculato filium paratum ad diversas egritudines, et dolorem iuncturarum, et tamen ipse non erit podagricus, ipsa tamen aegritudo non est ex principiis generationis essentialibus sed accidentalibus. Et causa horum est idolum existens in semine et spiritu, unde informativa informat membrum cum dispositione tali portata, sive delata per semen et spiritum a membris progenitorum decise.’ (Michel Savonarole 1560, VI, 22, Dubium 1).

  45. 45.

    ‘scias quod inter alios morbos lepra est morbus hereditarius, unde ad hoc quod morbus sit hereditarius 3 requiruntur principaliter. Prima est infectio spermatis provenientis a membro habente similem infectionem, ideo podagricus generat podagricum filium et epilepticus epilepsticum fatuus fatuum, quia non solum hereditarius morbus, immo et secundum passiones anime.’ (Valesco de Tarente 1501, VII, 39).

  46. 46.

    ‘Quarto circa materiam generationis quamvis dubitem de prolixitate queritur, utrum semen nature humane in hora coitus ab omnibus membris descindatur ad hoc quod fiat perfecta generatio similis in specie. […] Multe rationes possent fieri ad utraque partes quas nuns causa brevitatis dimitto. […] Ex his sic prenotatis fit prima conclusio: assimilatio geniti cum genitoribus non est causa sufficiens quod sperma descindatur ab omnibus membris corporis. Probat conclusio auctoritate Aristotelis primo de generatone animalium: et probat per primam rationem factam in opem de unguibus et pilis et per secundam quia filii assimilantt avis et peravis non solum in effigie immo etiam in passionibus, et tamen ab illis non descinditur sperma ergo etc consequentia tenet et antecedens patet per Aristotelem I de generatione animalium dicit: quod quedam femina fuit cognita ab ethiope, tamen filius inde generatus non assimilabatur ethiopi. Tertio arguitur simile de generatione plantarum a semine earum et de generatione hominis a semine eius, sed semen lante non desinditur a tota planta sed aliqua parte eius, igitur sic erit in homine quod se non descinditur ab omnibus partibus eius, sed solum ab aliquibus. Consequentia patet et antecedens est verum per similtudinem, quia utraque generatio fit per emissionem seminis. Hec ratio potest habere solutionem, quia non est simile omninon, quia generatio hominis est manifesta et perfecta et magis intenta etiam a natura. Secunda conclusio sperma descinditur a venis totius corporis et a membris que perfecta nutritione nutriuntur et ab ossibus medullam habentibus. Patet conclusio per Galenum in libro de 12 portis capitulo 3 et per Avicennam in locis allegatis in secundo notabili etiam fen 21 capitulo de difficultate impregnationis et per rationes factas ante oppositum. Et hec fuit intentio ypocratis et Iohannes de Tornamira. Tertia conclusio principaliter sperma a membris descinditur principalibus et consequenter ab aliis eis colligatis, patet quia a corde epate cerebro mittuntur spiritus ex quibus resultat spiritus informativus et non aliter nisi cum spermate. Ergo ab eis sperma principaliter descinditur et consequenter ab aliis membris ab eis recipiunt vaporem et influentiam et spiritus que omnia in parte communicant spermati in congregatione eius. Ideo dicunt aliqui quod ypocrates et galenus dixerunt quod sperma descinditur ab omnibus membris, dicunt quod verum est in virtute sed non mole, quia ab omnibus recipit influentiam et spiritus et vapores et utplurimum idolum seu effigiem.’ (Valesco de Tarente 1501, VI, 4).

Literatur

Sources primaires

  • Aristote. 1961, 2002. De la génération des animaux, Ed. and transl. Pierre Louis. Paris: Les Belles Lettres.

    Google Scholar 

  • Aristote. 1926, 1996. Physique, tome I (livre I–IV), Ed. and transl. Henri Carteron. Paris: Les Belles Lettres.

    Google Scholar 

  • Avicenne, 1505 [ca 1020–1025]. Liber canonis Avicenne. Venice: Bonetus Locatellus.

    Google Scholar 

  • Bernard de Gordon. 1521 [ca 1303–1305]. Practica Gordonii […] Medicine lilium noncupata, Venice.

    Google Scholar 

  • Galien (Pseudo). 1959. Microtegni seu de Spermate, Ed. and transl. Vera Tavone Passalacqua. Rome: Istituto de Storia della Medicina dell’Università di Roma.

    Google Scholar 

  • Galien. 1968. Peri kreias moriôn [On the usefulness of the parts of the body/ De usu partium], Ed. and transl. Margaret Tallmadge May, Ithaca (N. Y.): Cornell University Press.

    Google Scholar 

  • Galien. 1992. De semine [On semen], Ed. and transl. Phillip de Lacy. Berlin: Akademie Verlag.

    Google Scholar 

  • Gilbert l’Anglais. 1510 [ca 1230]. Compendium medicinae Gilbert anglici tam morborum universalium quam particularium non dum medicis sedque cyrurgicis utilissimum. Lyon: Jacques Sacon.

    Google Scholar 

  • John de Gaddesden. 1502 [ca 1307]. Rosa anglica practica medicine a capite ad pedes noviter impressa et perquam diligentissimam emendata, Venice: Bonetus locatellus.

    Google Scholar 

  • Michel Savonarole. 1560 [ca 1440–1446]. Practica maior. Venice: Vincentius Valgrisius.

    Google Scholar 

  • Thomas d’Aquin. 1948, 1981. Summa theologica, Ed. and transl. English Dominican Province. Westminster, Md.: Christian Classics.

    Google Scholar 

  • Valesco de Tarente. 1501 [ca 1418]. Practica Valesci de Taranta: que alias Philonium dicitur. una cum domini Joannis de tornamira introductorio. Lyon: Nicolas Wolff.

    Google Scholar 

Articles et monographies

  • Arraez-Aybar, Luis Alfonso, and al. 2015. Toledo School of Translators and their influence on anatomical terminology. Annals of Anatomy 198: 21–33.

    Article  Google Scholar 

  • Bonnaffoux, Estela. 2018. Réveiller la Vénus endormie: le plaisir sexuel et ses limites dans le discours médical de la première moitié du XVe siècle. Questes 37: 51–68.

    Article  Google Scholar 

  • Boylan, Michael. 1986. Galen’s Conception Theory. Journal of the History of Biology 19 (1): 47–77.

    Google Scholar 

  • Connell, Sophia. 2016. Aristotle on Female Animals: A Study of the Generation of Animals. Cambridge: Cambridge University Press.

    Book  Google Scholar 

  • Deer Richardson, Linda. 2018. Academic theories of generation in the Renaissance: the contemporaries and successors of Jean Fernel (1497–1558). Cham: Springer.

    Book  Google Scholar 

  • Freudenthal, Gad. 2002. The Medieval astrologization of Aristotle’s biology: Averroes on the role of the celestial bodies in the generation of animate beings. Arabic Sciences and Philosophy 12: 111–137.

    Article  Google Scholar 

  • Garcia Ballester, Luis. 2002. Galen and Galenism, Theory and Medical Practice from Antiquity to the European Renaissance. Aldershot: Ashgate.

    Google Scholar 

  • Hewson, M. Anthony. 1975. Giles of Rome and the medieval theory of conception: a study of the De formation corporis humani in utero. London: Athlone Press.

    Google Scholar 

  • Jacquart, Danielle. 1986. À l’aube de la renaissance médicale des XIe –XIIe siècles: l’Isagoge Iohannitii et son traducteur. Bibliothèque de l’École des chartes 144: 209–240.

    Article  Google Scholar 

  • Jacquart, Danielle and Charles Brunett, Eds. 1994. Constantine the African and ʿAlī Ibn Al-ʿAbbās Al-Maǧūsī: the Pantegni and related texts. Leiden: Brill.

    Google Scholar 

  • Jacquart, Danielle, and Françoise Micheau. 1990. La médecine arabe et l’Occident médiéval. Paris: Maisonneuve-et-Larose.

    Google Scholar 

  • Jacquart, Danielle, and Claude Thomasset. 1985. Sexualité et savoir médical au Moyen Âge. Paris: Presses universitaires de France.

    Google Scholar 

  • Koning, Pieter de, Ed., 1903. Trois traités d’anatomie arabes par Muḥammed ibn Zakariyyā al-Rāzī, ʿAli ibn al-ʿAbbās et ʿAli ibn Sīnā. Leyde: Brill.

    Google Scholar 

  • Kwakkel, Erik, and Francis L Newton. 2019. Medicine at Monte Cassino: Constantine the African and the Oldest Manuscript of His Pantegni. Turnhout: Brepols Publishers.

    Book  Google Scholar 

  • Loviconi, Laetitia. 2019. Réflexions autour des maladies héréditaires dans les traités médicaux des XIVe et XVe siècles. Annales de démographie historique 1: 49–73

    Article  Google Scholar 

  • Lugt, Maaike van der. 2004. Le Ver, le Démon et la Vierge: Les Théories Médiévales de la Génération Extraordinaire. Paris: Belles Lettres.

    Google Scholar 

  • Lugt, Maaike van der. 2008. Les maladies héréditaires dans la pensée scolastique (XIIe- XVIe siècles). In L’hérédité entre Moyen Âge et Époque moderne. Perspectives historiques, Eds. M. van der Lugt and C. de Miramon, 273–320. Florence: Sismel, Ed. del Galluzzo.

    Google Scholar 

  • McVaugh, Michael. 1994. Medical Knowledge at the Time of Frederick II. In Le scienze alla corte di Federico II, Micrologus II, 3–17. Florence: Sismel, Ed. del Galluzzo.

    Google Scholar 

  • Merisalo, Outi, and Päivi Pahta. 2008. Tracing the Trail of Transmission: The pseudo-Galenic spermate in Latin. In Science translated Latin and vernacular translations of scientific treatises in Medieval Europe, Eds. M. Goyens, P. De Leemans and A. Smets, 91–104. Leuven: Leuven University Press.

    Google Scholar 

  • Siraisi, Nancy. 1994, 2009. Medieval and Early Renaissance Medicine: An Introduction to Knowledge and Practice. Chicago: University of Chicago Press.

    Google Scholar 

  • Steel, Carlos, Guy Guldentops and P. Beullens, Eds., 1999. Aristotle’s Animals in the Middle Ages and Renaissance. Leuven: Leuven University Press.

    Google Scholar 

  • Van’t Land, Karine. 2012. Sperm and blood, form and food- Late Medieval Medical Notions of Male and Female in the Embryology of Membra. In Blood, Sweat and Tears- The Changing Concepts of Physiology from Antiquity into Early Modern Europe, Eds. M. Horstmanshoff, H. King and C. Zittel, 363–392. Leyden, Boston: Brill.

    Google Scholar 

  • Wallis, Faith. 2010. Medieval Medicine: A Reader. Toronto: University of Toronto Press.

    Google Scholar 

Download references

Author information

Authors and Affiliations

Authors

Corresponding author

Correspondence to Laetitia Loviconi .

Editor information

Editors and Affiliations

Rights and permissions

Reprints and permissions

Copyright information

© 2022 Springer Fachmedien Wiesbaden GmbH, ein Teil von Springer Nature

About this chapter

Check for updates. Verify currency and authenticity via CrossMark

Cite this chapter

Loviconi, L. (2022). Les discours sur la génération dans les œuvres de pratique médicale (XIIIe–XVe siècles): entre adhésion, alternatives et rejet des théories de Galien. In: Strosetzki, C. (eds) Gesundheit und Krankheit vor und nach Paracelsus. Springer VS, Wiesbaden. https://doi.org/10.1007/978-3-658-35328-5_11

Download citation

  • DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-658-35328-5_11

  • Published:

  • Publisher Name: Springer VS, Wiesbaden

  • Print ISBN: 978-3-658-35327-8

  • Online ISBN: 978-3-658-35328-5

  • eBook Packages: Social Science and Law (German Language)

Publish with us

Policies and ethics