This is a preview of subscription content, log in via an institution to check access.
References
Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik XX, XXI; ook in Max Weber, Gesammelte Aufsätze zur Religionssoziologie I, 1922.
Weber, Religionssoziologie I, blz. 209 e.v.; Marianne Weber, Max Weber, 1926, blz. 292–316.
Weber, Religionssoziologie I, Vorbemerkung, blz. 1–16.
Weber, Religionssoziologie I, blz. 111. Een merkwaardig voorbeeld van systematische zelfcontrôle vormt de methode van den Calvinist Franklin om in tabellen dagelijks de resultaten van zijn moreel handelen te noteeren.
Weber, Religionssoziologie I, blz. 118.
Met nadruk heeft Weber zich verdedigd tegen critici, die meenden, dat hij het kapitalisme zuiver causaal uit het Calvinisme „verklaarde”. Verschillendevormen van het kapitalisme bestonden reeds vóór de opkomst van het Calvinisme: Max Weber, Kritische Bemerkungen, Archiv f ür Sozialwissensch. XXV, blz. 244.
O.a. door E. Troeltsch, Die Soziallehren der christlichen Kirchen und Gruppen, 1923.
Bekend is de onrechtvaardige critiek van den historicus Rachfahl. Een voorbeeld van wanbegrip vormen de Kritische Beiträge van K. Fischer in Archiv für Sozialwissensch. XXV.
L. Brentano, Puritanismus und Kapitalismus in: Der wirtschaftende Mensch in der Geschichte, 1923.
L. Brentano, Der wirtschaftende Mensch, blz. 386.
Weber heeft meermalen Franklin's opvattingen aangehaaldeen als een typeerend voorbeeld van een door religieuze gevoelens gevoed rationalisme. Brentano bestrijdt de juistheid van dit voorbeeld. Ook de theoloog Wünsch ontkent, dat Franklin zuiver Calvinistischdacht en verklaart, dat Franklin's geschriften tot uiting brengen „den Geist, der im Glauben an die Harmonie und den unerschöpflichen Reichtum des Diesseits schwelgenden optimistischen Ethik der Aufklärung”: G. Wünsch, Evangelische Wirtschaftsethik, 1927, blz. 341.
Brentano, Der wirtschaftende Mensch, blz. 385.
Sommige van zijn denkbeelden heeft Sombart ternauwernood uitgewerkt. Zoo het onderscheid, dat hij maakt tusschen „kapitalistisch über —” en „kapitalistisch unterveranlagten Völker”: Der Bourgeois, 1913, blz. 269, e.v.
Sombart definieert kapitalistischen geest als „die Gesamtheit seelischer Eigenschaften und Fähigkeiten, die beim Wirtschaften in Betracht kommen. Alle Ausserungen des Intellects, alle Charakterzüge, die bei wirtschaftlichen Strebungen zutage treten. Ebenso aber auch alle Zielsetzungen, alle Werturteile, alle Grundsätze, von denen das Verhalten der wirtschaftenden Menschen bestimmt und geregelt wird”: Der Bourgeois, blz. 2.
Sombart, Der Bourgeois, blz. 307. Over rationalistische opvattingen in het achttiende eeuwsche Katholicisme handelt het buitengewoon interessante boek van B. Groethuysen, Die Entstehung der bürgerlichen Welt- und Lebensanschauung in Frankreich, 1930 — men raadplege vooral deel II, blz. 60 e.v.
Sombart, Der Bourgeois, blz. 320.
Sombart, Der Bourgeois, blz. 324 e.v.; Sombart, Der moderne Kapitalismus II, 1921, blz. 36 e.v.
Sombart, Der Bourgeois, blz. 330
Sombart, Der Bourgeois, blz. 283.
„Beides: „Protestantismus und Kapitalismus, sind ihrem innersten Wesen nach „Ketzergeist”, Geist der Auflehnung gegen Schlendrian, Indolenz, Selbstgenügsamkeit, Stilleben, Kirchenreform und Wirtschaftsreform entspringen im Grunde demselben Geiste des „Non-Conformismus”, der vielleicht sogar (was wir nur vermuten können) an bestimmte Blutsveranlagung gebunden war: Sombart, Der moderne Kapitalismus I2, 1921, blz. 881.
Sombart, Der moderne Kapitalismus I 2, blz. 885 e.v. Beschouwt men echter een concreet geval, b.v. de vestiging van een groep Nederlandsche Calvinisten in Duitschland, dan is het moeilijk te beslissen, waaraan een dergelijke vreemdelingenkolonie haar succes te danken heeft: aan een ethiek van den arbeid of aan de gewone kolonistenactiviteit. Vgl. R. Frei, Die niederländische Einwanderung in Hanau, 1927.
W. Sombart, Die Juden und das Wirtschaftsleben, 1911.
R. H. Tawney, Religion and the rise of capitalisme, 1926.
W. J.Warner, The Wesleyan movement in the industrial revolution, 1930.
I. Grubb, Quakerism and industry before 1800, 1930.
E. Beins, Die Wirtschaftsethik der Calvinistischen Kirche der Niederlande 1565–1650, 1931.
Tawney, Religion, blz. 30 e.v.
Troeltsch, Soziallehren, blz. 286 e.v.
Tawney, Religion, blz. 59.
Tawney, Religion, blz. 87; de term „commercieele revolutie” is tot typeering van de economische veranderingen der 16e eeuw even bruikbaar als de term „industrieele revolutie” voor de 18e eeuw.
Tawney, Religion, blz. 82.
Troeltsch bewees, dat Luther een algemeene kerkcivilisatie, met alle sociologische consequenties daarvan, wenschte: Soziallehren, blz. 466 e.v. Het oordeel van Troeltsch over Luther's maatschappijleer is veel gematigder dan dat van Tawney.
Tawney, Religion, blz. 92.
Tawney, Religion, bilz. 101.
Tawney, Religion, blz. 112/13.
Er ontstonden bovendien in de eerste helft van de 17e eeuw verschillende sekten, Waiters, Seekers, Ranters, met sterk mystieken inslag (spiritualisme, enthousiasme en chiliasme), waarvoor Cromwell nooit een formule had kunnen vinden, die allen bevredigde: O. Baumgarten, Religi öses und kirchliches Leben in England, 1922, blz. 13.
Tawney, Religion, blz. 238.
Tawney, Religion, blz. 239.
Tawney, Religion, blz. 230.
Tawney, Religion, blz. 268 e.v. Het utilitarisme vond vooral aanhang onder de theologen van de Anglikaansche staatskerk. Door het philosophisch utilitarisme met de dogma's van de staatskerk te verbinden ontstonden soms zonderlinge sociale theorieën: A. Held, Zwei Bücher zur socialen Geschichte Englands, 1881, blz. 76 e.v. Een merkwaardig voorbeeld van dergelijke sociale „philosophie” levert het geschrift van Paley: Reasons for contentment addressed to the labouring part of the British public, 1793. Paley bewees, dat de armen bijna in ieder opzicht gelukkiger waren dan de rijken. Vgl. J. L. en B. Hammond, The town labourer, 1760–1832, 1917, blz. 232–234.
Tawney, Religion, blz. 260.
J. L. en B. Hammond, The village labourer, 1760–1832, 1911, blz. 97 e.v. Over de sociale gevolgen van de enclosure-beweging oriënteert zeer goed; P. Mantoux, La révolution industrielle, 1906, blz. 155 e.v.
In Frankrijk werden de kleine boeren gered door de Fransche revolutie, in Duitschland door de bescherming, dit zij in de meeste staten van de regeering genoten: L. C. A. Knowles, The industrial and commercial revolutions in Great Britain during the nineteenth century, 1921, blz. 367.
Tawney, Religion, blz. 260.
Warner, Wesleyan movement, blz. 56.
Whitefield daarentegen wilde de praedestinatieleer behouden, maar zijn opvatting werd verdrongen door die van Wesley: Baumgarten, Religiöses Leben, blz. 69.
Warner, Wesleyan movement, blz. 64 e.v.
Warner, Wesleyan movement, blz. 142.
Warner, Wesleyan movement, blz. 137.
In de textiel- en in de ijzerindustrie werden opvallend veel Methodistische arbeiders tot opzichter benoemd: Warner, Wesleyan movement, blz. 178/79; T. S. Ashton, Iron and steel in the industrial revolution, 1924, blz. 220.
Mantoux, Révolution industrielle, blz. 426 e.v.
Warner, Wesleyan movement, blz. 207.
Hammond, The town labourer, blz. 283.
Qrubb, Quakerism, blz. 73, 88.
Vele bekende Engelsche banken werden door Quakers opgericht: Gurney, Lloyd, Barclay.
Ashton, Iron and steel, blz. 213. Ook talrijke Puriteinen maakten in de ijzerindustrie naam.
Ashton, Iron and steel, blz. 218.
Grubb, Quakerism, blz. 56 e.v.
Interessante opmerkingen over prijsregulatie, combinatie en den geest van het kapitalisme vindt men in de magistrale rede welke Sombart in September 1928 te Zürich voor den Verein für Sozialpolitik heeft gehouden: W. Sombart, Die Wandlungen des Kapitalismus, 1929, blz. 31 e.v. Hierbij zij nog opgemerkt, dat in de tweede helft der 18e eeuw in Engeland meer kartels voorkwamen dan men gewoonlijk aanneemt: Ashton, Iron and steel, blz. 184/85.
Voetius, Ames, Teellinck enz.
Beins, Wirtschaftsethik, blz. 95.
Beins, Wirtschaftsethik, blz. 104.
Een uitzondering vormt een in scherpe bewoordingen gesteld pamflet van Usselincx: Beins, Wirtschafsethik, blz. 108.
Beins, Wirtschaftsethik, blz. 109/10.
Beins, Wirtschaftsethik, blz. 126.
Beins, Wirtschaftsethik, blz. 135.
E. von Böhm-Bawerk, Kapital und Kapitalzins I, 1921, blz. 23/24.
In 1614 werd te Amsterdam de eerste stedelijke bank van leening opgericht. Andere steden volgden dit voorbeeld. Aan de sterkste misbruiken van het oude Lombardbedrijf kwam daardoor een eind. Maar ook de stedelijke banken van leening berekenden nog voldoende rente om groote winsten te maken: H. J. Wesseling, Uit de geschiedenis van de banken van leening in Nederland, de Economist 1914 II, blz. 699 e.v.
W. Goeters, Die Vorbereitung des Pietismus in der Reformierten Kirche der Niederlande bis zur Labadistischen Krisis 1670, 1911, blz. 21 e.v.
Beims, Wirtschaftsethik, blz. 155.
Rights and permissions
About this article
Cite this article
Bouman, P.J. Eenige beschouwingen over de historische betrekkingen tusschen godsdienst en kapitalisme. De Economist 81, 181–198 (1932). https://doi.org/10.1007/BF02200455
Issue Date:
DOI: https://doi.org/10.1007/BF02200455