Diversity and Traditional Knowledge of Textile Dyeing Plants in Northeastern Thailand

Abstract

The objective of this study was to document the traditional knowledge of plants used for textile dyeing by the Tai-Lao ethnic group in Roi Et province in northeastern Thailand. Traditional knowledge of plants used for textile dyeing is disappearing because of modernization including new lifestyles, urbanization, and the introduction of synthetic colors. Textile dyeing with local plants, however, is experiencing a revival connected to ecotourism and global interest in natural products. To exploit that potential, it is important to preserve the local knowledge related to textile dyeing. We interviewed 60 Tai-Lao informants in 15 villages and 9 districts about their dyeing traditions and the species used through individual semi-structured and focus groups interviews. A total of 56 species in 50 genera and 31 families were used for dyeing cotton and silks; most species belonged to Fabaceae (11 spp., 19%) and Anacardiaceae (5 spp., 9%). Trees (36 spp., 65%) were the best represented life form among the dye plants, followed by shrubs and herbs (8 spp., 16% each), and climbers (4 spp., 7%). Bark was the plant part most commonly used for dyeing (25 spp., 42%) followed by leaves (12 spp., 20%), and fruits (9 spp., 15%). Home gardens were the most common habitat of dye plant (30 spp., 53%) followed by community forests (16 spp., 28%). Indigofera tinctoria L. and Pterocarpus indicus Willd. were the most important dye plant species of the Tai-Lao ethnic group as demonstrated by their high use value index (UV = 0.60). Blue/indigo-blue was the color most informants had common knowledge about with an informant consensus factor (ICF) of 0.92 followed by black with ICF = 0.84. Ten different colors were obtained from the 56 plant species. Brown/pale-brown/golden-brown was the color obtained from most dye plant species (14 spp., 25%) followed by green/pale-green/dark-green (13 spp., 23%). Nine different kinds of mordants were used in the dyeing, including alum, chrome (potassium dichromate; K₂Cr₂O₇), copper sulfate (CuSO₄), iron oxide (Fe₂O₃), tamarind juice (tartaric acid), salt (NaCl), lime (calcium oxide; CaO), ash (potassium hydroxide; KOH), and mud. Among the 56 species used for textile dyeing, three are on the IUCN Red List of Threatened Species, including: Dipterocarpus alatus Roxb. & G.Don, Dipterocarpus obtusifolius Teijsm. ex Miq., and Pterocarpus indicus Willd. Documenting these and other species used for textile dyeing will provide additional arguments for their conservation. It will also help to secure the reappearing tradition of textile dyeing with local plants, and hence support the cultural integrity of the Tai-Lao communities, and serve as an example for other communities in Thailand and elsewhere for preserving their traditional knowledge.

ᅟ

วัตถุประสงค์ในการศึกษาครั้งนี้เพื่อบันทึกและรวบรวมองค์ความรู้การย้อมผ้าจากสีธรรมชาติ และชนิดของพืชให้สีย้อมของกลุ่มชาติพันธุ์ไท-ลาว ในจังหวัดร้อยเอ็ด ภาคตะวันออกเฉียงเหนือในประเทศไทย เนื่องจากองค์ความรู้พื้นบ้านเหล่านี้กำลังจะหายไปเพราะการเปลี่ยนแปลงวิถีชีวิตเนื่องมาจากการเปลี่ยนแปลงสู่สังคมเมืองของคนในชนบทและการนำเข้าของสีสังเคราะห์ การย้อมสีผ้าด้วยพืชในท้องถิ่น เป็นการฟื้นฟูวัฒนธรรมดั้งเดิม ซึ่งเชื่อมโยงไปถึงการท่องเที่ยวเชิงนิเวศน์ ซึ่งในขณะนี้ทั่วโลกกำลังให้ความสนใจในผลิตภัณฑ์จากธรรมชาติ การสำรวจศักยภาพของพืชที่ให้สีย้อมในชุมชนเป็นสิ่งสำคัญที่จะต้องทำ และเพื่อเป็นการอนุรักษ์องค์ความรู้ในการย้อมสีผ้าในชุมชนได้อีกด้วย การศึกษาครั้งนี้ทำการสัมภาษณ์กลุ่มชาติพันธุ์ไท-ลาว ใน 15 หมู่บ้าน 9 อำเภอ ในจังหวัดร้อยเอ็ดเกี่ยวกับการย้อมสีผ้าแบบพื้นบ้านและชนิดของพืชที่นำมาย้อมสี ผ่านการสัมภาษณ์เดี่ยวโดยใช้แบบสัมภาษณ์แบบกึ่งโครงสร้าง และสัมภาษณ์แบบเฉพาะกลุ่ม พบพืชให้สีทั้งหมด 56 ชนิด 50 สกุล 31 วงศ์ ที่ใช้ในการย้อมสีผ้า โดยใช้ย้อมทั้งผ้าไหมและผ้าฝ้าย วงศ์ที่พบมากที่สุดคือวงศ์ Fabaceae (11 ชนิด 19%) รองลงมาเป็นวงศ์ Anacardiaceae (5 ชนิด 9%) ลักษณะวิสัยของพืชให้สีย้อมเป็นไม้ต้นมากที่สุด (36 ชนิด 65%) รองลงมาเป็นไม้พุ่ม และไม้ล้มลุก (อย่างละ 8 ชนิด 16% เท่ากัน) และไม้เลื้อยพบน้อยที่สุด (4 ชนิด 7%) เปลือกไม้เป็นส่วนที่ได้รับความนิยมในการนำมาสกัดสีย้อมมากที่สุดที่ (25 ชนิด 42%) รองลงมาเป็นใบ (12 ชนิด 20%) และผล (9 ชนิด 15%) สวนหลังบ้านเป็นแหล่งที่พบพืชให้สีย้อมมากที่สุด (30 ชนิด 53%) รองลงมาเป็นป่าชุมชน (16 ชนิด 28%) โดยพบว่าพืชที่ให้สีย้อมที่มีค่า UV สูงที่สุด 0.60 เท่ากัน ได้แก่ คราม (Indigofera tinctoria L.) และ ประดู่ (Pterocarpus indicus Willd.) โทนสีน้ำเงิน ฟ้า เป็นเฉดสีที่ผลมีค่า IAR สูงสุด คือ 0.92 รองลงมาเป็นสีดำ ICF เท่ากับ 0.84 เฉดสีที่ได้จากการศึกษาครั้งนี้มีทั้งหมด 10 เฉดสี จากพืช 56 ชนิด เฉดสีที่มีจำนวนชนิดพืชมากที่สุดคือ น้ำตาล/ น้ำตาลอ่อน/ น้ำตาลทอง (14 ชนิด 25%) รองลงมาเป็นสีเขียว /เขียวเข้ม/ เขียวอ่อน (13 ชนิด 23%) พบสารช่วยติดสี (mordants) ทั้งหมด 9 ชนิด ได้แก่ สารส้ม จุนสี เกลือ, สนิม, น้ำปูนใส สารส้ม, น้ำมะขามเปียก, ขี้เถ้า, และน้ำโคลน การศึกษาครั้งนี้พบพืชที่อยู่ในบัญชีรายชื่อพืชที่มีความเสี่ยงของ IUCN Red List ทั้งหมด 3 ชนิด คือ ยางนา (Dipterocarpus alatus Roxb. & G.Don), สะแบง (Dipterocarpus obtusifolius Teijsm. ex Miq.) และประดู่ (Pterocarpus indicus Willd.) ผลการศึกษาครั้งนี้จะนำไปสู่การอนุรักษ์พืชในชุมชนไทลาวและยังช่วยฟื้นฟูวัฒนธรรมการย้อมสีผ้าด้วยวัสดุธรรมชาติให้คงอยู่ต่อไปในชุมชน และจะเป็นต้นแบบที่ดีในการอนุรักษ์องค์ความรู้พื้นบ้านให้กับชุมชนอื่นๆ ในประเทศไทยได้อีกด้วย.คำสำคัญ; ผลิตภัณฑ์จากพืช, สี, การเปลี่ยนแปลงทางสังคม, การให้บริการทางนิเวศวิทยา, กลุ่มชาติพันธุ์ไท-ลาว, พฤกษศาสตร์พื้นบ้าน.