Begeleiden in het onderwijs

Samenvatting

Kinderen met autisme hebben vaak ondersteuning nodig op school. De behoefte daaraan verschilt en heeft enerzijds te maken met kenmerken van het kind, zoals de manier waarop het kind omgaat met anderen, communiceert, informatie verwerkt, en anderzijds met de mate waarin een ondersteunende omgeving aanwezig is. Een voorwaarde voor passend onderwijs aan deze leerlingen is dat het autisme wordt herkend en dat er maatwerk wordt geboden in een educatief partnerschap met ouders. Aanpassingen die een schoolomgeving veiliger en duidelijker maken, zijn vaak eenvoudig te realiseren en hebben een positieve werking op het didactisch leren, het sociale gedrag en het welzijn van het kind. Als gedrag complex is of de ondersteuningsbehoefte te groot, kan gespecialiseerd onderwijs aangevraagd worden. Daarbij kan behandeling en ondersteuning van gespecialiseerde expertisecentra helpend zijn. In dit hoofdstuk bespreken we aspecten die belangrijk zijn voor het functioneren van het kind met autisme op school en mogelijkheden voor ondersteuning.

Praktische informatie

Kader 14.1 Behandelingen en begeleiding bij het leren

• methodiek TEACCH (Treatment and Education of Autistic and related Communication Handicapped Children, Mesibov et al. 2004) (Het doel is om de ontwikkeling van de leerling te stimuleren door de omgeving optimaal te structureren, voorspelbaar te maken en gebruik te maken van visualisatie.)

• remedial teaching bij leerproblemen, zoals extra oefening van leerstrategieën bij rekenen, oefening van begrijpend lezen

• logopedie voor oefening van communicatieve vaardigheden, zoals luisterhouding en presenteren

• gespecialiseerde gedragswetenschapper inschakelen voor bijvoorbeeld copingstrategieën, zoals omgaan met kritiek en conflicten

• Diverse vaardigheidstrainingen op het gebied van de executieve functies (Smidts 2018; Smidts en Huizinga 2017) zijn in omloop waarvan de effectiviteit is (en wordt) onderzocht en deels is aangetoond bij kinderen met autisme, zoals Cogmed-werkgeheugentraining (training op de computer voor het werkgeheugen); Braingame Brian (training op de computer, waarbij impulscontrole (inhibitie), flexibiliteit (mentaal schakelen) en werkgeheugen getraind worden in een spelomgeving, Ten Brink et al. 2011, 2020); Beter bij de Les (training voor executieve functies in schoolse setting, Van der Donk et al. 2015).

• Van grote invloed op de taakwerkhouding is naast de executieve functies, ook aandacht voor rust en ontspanning (Smidts 2018). Zo is de afwisseling van in- en ontspanning essentieel om overprikkeling te voorkomen. Voor sommige kinderen kunnen ontspanningsoefeningen of mindfulnessoefeningen hierbij helpen (bijvoorbeeld Snel 2012).

• behandeling van comorbide stoornissen, bijvoorbeeld ADHD (Als druk gedrag of verhoogde afleidbaarheid vanuit de ADHD interfereert met het leren en dagelijks leven, is het van belang eerst de ADHD te behandelen. Een begeleiding of behandeling voor autisme heeft vaak niet het gewenste effect als er nog te veel ‘ruis’ is door de ADHD-symptomen.)

Adviezen voor ondersteuning in de klas

• Betrek altijd vroegtijdig de ouders bij de aanpassingen die binnen het onderwijs gerealiseerd moeten worden.

• Bied structuur in ruimte, tijd en plaats (zie voor praktische tips Autisme in school – Een passend aanbod binnen passend onderwijs (Van Berckelaer-Onnes 2017).

• Gebruik het Expliciete Directe Instructiemodel: hiermee wordt de leseffectiviteit verhoogt voor leerlingen en zorgen succeservaringen voor betere leerprestaties bij alle leerlingen. Dit gebeurt onder andere door een actieve en interactieve verwerking van de leerstof met controle van begrip (Hollingsworth en Ybarra 2020).

• Leg aan het kind uit wat het praktisch nut is van wat het leren moet. Kinderen met autisme begrijpen niet altijd impliciet het nut van nieuwe manieren waarop bijvoorbeeld een som moet worden opgelost of nieuwe oplossingsstrategieën moeten worden aangeleerd. Als zij het nut begrijpen, helpt hen dit bij hun motivatie en een meer flexibele opstelling ten aanzien van het leren (zie voor praktische tips Zelfregulerend leren – Effectiever leren met leerstrategieën (Dijkstra 2018)).

• Geef concreet en expliciet aan wat bedoeld en verwacht wordt (5W’s: Wat ga je doen, met Wie, Waar, Wanneer en Waarom, eventueel aangevuld met Hoe?).

• Visualiseer informatie, want auditieve informatie is vluchtig en dus vaak kwijt.

  Bruikbare picto’s zijn vrij verkrijgbaar bij bijvoorbeeld www.sclera.be.

• Stel reële doelen en verwachtingen. Bied geen taken aan waarbij meer vaardigheden vereist zijn dan het kind bezit.

• Ga ervan uit dat er op een zekere manier altijd aanpassingen moeten zijn in didactiek en pedagogisch handelen. Bekijk steeds opnieuw: gewoon waar het kan en bijzonder als het moet. Durf af te wijken van de gebruikte methodieken op school en zoek naar aanvullende alternatieve vormen van instructie en verwerking. Doe dit onderbouwd op basis van didactisch en neuropsychologisch onderzoek en met specialistische kennis van informatieverwerking bij autisme. Zorg ervoor dat de intern begeleider betrokken wordt en actief in beeld blijft. Dat is degene die op leergebied de rode draad in de gaten houdt en hulp op school organiseert.

• Voor communicatie over wat een leerling nodig heeft in de klas en voor voorlichting in de klas kan de werkmap Mijn Plakboek (Luteijn et al. 2010) worden gebruikt. Dit is een praktische methode voor kinderen vanaf ongeveer 8 jaar. Het doel van de methode is dat het kind zichzelf aan anderen kan laten zien, zodat de omgeving meer begrip kan opbrengen en zich beter kan aanpassen (www.uitgeverijpica.nl).

• De posters ‘sterke kanten autisme’ en ‘sterke kanten leerkrachten’ geven aan welke sterke kanten leerlingen met autisme kunnen hebben en welke competenties zij vragen van de leerkracht (Luteijn en Van Nielen 2011a & 2011b, www.uitgeverijpica.nl).

Adviezen bij probleemgedrag op school

• Bepaal in de samenwerking steeds wie de leiding heeft in het uitzetten, volgen en/of evalueren van begeleiding- en behandelbeleid thuis en/of op school. Voor ouders kan de hulp met de diverse hulpverlenende instanties soms ondoorzichtig zijn. Betrek ouders altijd en maak helder voor welke zorgen zij bij wie terecht-kunnen.

• Maak (samen met ouders) een lijstje van risicosituaties (voorkomen is beter).

• Maak samen met de leerling (en ouders) een lijstje met activiteiten waar het kind rustig van wordt.

• Probeer signalen van angst en stress op te vangen, er met rust en ruimte op te reageren om erger te voorkomen.

• Overweeg behandeling vanuit de psychiatrie in de klas, zoals Bink, Behandeling IN de Klas (Karakter; www.karakter.com/behandelingen/bink). Bink is zowel bedoeld voor moeilijk lerende, licht verstandelijk beperkte als normaal begaafde kinderen (4–18 jaar) die op school vastlopen vanwege hun psychiatrische problemen. De behandelaar komt op school en thuis om aan de behandeldoelen te werken. Een behandeltraject duurt vier tot zes maanden.

• Zorgen over vrijetijdsbesteding en de sociale ontwikkeling kunnen met ouders en kind besproken worden, waarbij zo nodig het sociaal wijkteam betrokken kan worden bij het zoeken naar de juiste ondersteuning en activiteiten buiten school.

• Overweeg gespecialiseerde socialevaardigheidstraining voor kinderen met autisme, ToM-training (via ggz, sociaal wijkteam) of Pivotal Response Treatment.

• Let op samenwerking tussen samenwerkingsverband, ouders en kinderpsychiatrie: bedenk steeds opnieuw: is de huidige school passend en voldoende toegerust (waar zijn de grenzen). Is een ander onderwijstype of zijn andere onderwijsvoorzieningen nodig? Evalueer op vaste tijden het ondersteuningsprofiel en pas deze zo nodig aan.

Adviezen voor de overgang naar het voortgezet onderwijs

• Vraag hulp bij het samenwerkingsverband.

• Maak eventueel samen met het kind en ouders een soort ‘handleiding’ met kenmerken en wat helpt in welke situatie.

• Kijk goed naar het vaardighedenprofiel van het kind: kijk of dit past bij de onderwijsmethodiek en de ondersteuningsmogelijkheden op de middelbare school.

• Gebruik bij lastige adviesgesprekken en keuzesituaties het dialoogmodel (Maurer en Westerman 2007).

• Onderzoek wat de mogelijkheden zijn op het gebied van schakelklassen, opstapklassen en brugjaren. Hiermee krijgt het kind nog wat extra tijd voor de ontwikkeling van didactische basisvaardigheden, executieve functies en/of sociale vaardigheden.

• Zet preventief hulp in, meteen bij de overgang naar de middelbare school om ernstige problemen bij de start te voorkomen. Schoolbegeleidingsdiensten en scholen bieden vaak brugklastraining aan voor kinderen in groep 8. Deze trainingen zijn gericht op het verkrijgen van duidelijkheid over het reilen en zeilen in de eerste klas en het ontwikkelen van assertiviteit op sociaal vlak.

• Zorg naast een algemene voorbereiding voor een voorbereiding op maat (zie voor praktische tips Een passend aanbod bij autisme, Luteijn et al. 2016). Het is mogelijk om hiervoor met de zorgcoördinator van de middelbare school een afspraak te maken. De ouders kunnen met de coördinator bespreken welke aspecten van het autisme meteen vanaf het begin begeleiding behoeven. De coördinator kan dan bijvoorbeeld zorgen dat het team docenten meteen wordt ingelicht en de communicatie goed verloopt. Er kan voor de eerste week meteen een individuele afspraak voor de leerling bij de mentor worden geregeld. Ook kunnen eenvoudige praktische zaken, zoals een kluisje in een rustige gang, helpen voor een rustige start.

• Gebruik een autismepaspoort. Een autismepaspoort brengt de ondersteuningsbehoefte van een leerling in beeld. Het is een online-instrument dat door scholen (maar ook door ouders) kan worden aangeschaft. Het autismepaspoort geeft een overzichtelijk beeld van de individuele kenmerken van een kind met autisme (op twee A4’tjes). Zo kan een ouder, leraar, hulpverlener of andere professional in een oogopslag zien waar hij rekening mee moet houden (meer informatie: www.autismepaspoort.nl).