Zusammenfassung
In der vorliegenden Studie werden die Schulbücher, die in böhmischen und mährischen Lateinschulen verschiedenster Art (städtische, kirchliche oder private Bildungseinrichtungen usw.) im 16. und frühen 17. Jh. benutzt wurden, analysiert. Es geht dabei v. a. um Lehrbücher und andere Texte, die für das Hauptlehrfach solcher Schulen (Latein) bestimmt wurden: Grammatiken, weitere Werke antiker, mittelalterlicher sowie zeitgenössischer Autoren, verschiedene Wörterbücher usw. Im Vordergrund des Beitrags, der das Lateinschulsystem in Böhmen und Mähren in groben Zügen skizziert, stehen aber auch Schulbücher, die in anderen üblichen Fächern der traditionellen sieben freien Künste (Rhetorik, Dialektik, Arithmetik, Musik usw.) benutzt wurden sowie im Griechisch-, Geschichts- oder Religionsunterricht.
Summary
The submitted study analyses text-books used in Bohemian and Moravian schools of various types (i.e. municipal, church and private educational institutions) in the 16th and early 17th century. These books involve text-books and other texts that were used for teaching the main subject (i.e. Latin) in these schools: grammar books, other works by classical, mediaeval and contemporary writers, various dictionaries, etc. The article, which roughly introduces the system of Latin school system in Bohemia and Moravia, also concentrates on text-books that were used in teaching other regular subjects of the seven traditional septem artes liberales (the rhetoric, dialectics, arithmetic, music, etc.) as well as the Greek language, history and catechism.
Abbreviations
- BNM Prag:
-
Bibliothek des Nationalmuseums Prag
- BS Prag:
-
Bibliothek des Strahover Stiftes Prag
- BSB München:
-
Bayerische Staatsbibliothek München
- NB Prag:
-
Nationalbibliothek Prag
Literatur
Quellen
Adam, D. (1578). Kalendář historický. Praha: Melanchtrich (BNM Prag, Sign. 31 C 2).
Adamus, D. (1579). Dictionarium linguae latinae ex magno Basilii Fabri thesauro collectum … Pragae: Melantrich (NB Prag, Sign. 45 E 77).
Adamus a Weleslavina, D. (1598a). Nomenclator quadrilinguis boemico-latino-graeco-germanicus. Pragae: Adamus (NB Prag, Sign. 54 B 72).
Adamus a Weleslavina, D. (1598b). Sylva quadrilinguis vocabulorum et phrasium bohemicae, latinae, graecae et germanicae linguae… Pragae: Adamus (NB Prag, Sign. 45 A 8).
Aesopus (1488). Vita et fabulae secundum Henricum Steinhövel. Pragae: Drucker der Prager Bibel (BS Prag, Sign. D O VI 9).
Alvarez, E. (1572). De Institutione grammatica libri tres. Olyssipone: Barrerius (zugänglich auf books.google.com).
Alvarez, E. (1575). Principia seu rudimenta grammatices ex Institutionibus … pro usu tyronum latinitatis excerpta. Pragae: Universitas Carolo-Ferdinandea (BNM Prag, Sign. 26 D 30).
Alvarez, E. (1598). De Institutione grammatica libri tres locupletati et scholiis nuper aucti ac recogniti. Pragae: Marinus (NB Prag, Sign. 45 E 1).
Aquilinas, P. (1550). Elegantissimae colloquiorum formulae ex P. Terentii comaediis selectae ac in bohemicam et germanicam linguam versae in usum puerorum. Prostannae: Guntherus (BNM Prag, Sign. 26 F 15).
Aquilinas, P. (1560a). Grammatica Philippi Melanchthonis latina. Iam denuo recognita et plerisque in locis locupletata, et autoris voluntate edita … Nunc primum boiemico sermone illustrata. Olomutii: Guntherus (BS Prag, Sign. AC IV 57).
Aquilinas, P. (1560b). Vokabulář. Nomenclatura rerum domesticarum. Ex Petro Dasypodio, Sebaldo Heyden et Ioanne Piniciano in usum studiosae iuventutis latina, bohemica, germanicaque lingua breviter collecta, iam postrem recognita. Olomutii: Guntherus (BNM Prag, Sign. 26 E 26).
Aristoteles (1570). Aristotelis Rhetoricorum libri III in latinum sermonem conversi et scholis brevioribus explicati a Ioanne Sturmio. Argentinae: Rihelius (BNM Prag, Sign. 49 D 14).
Benedictus Nudozierinus, L. (1603). Grammaticae bohemicae ad leges naturalis methodi conformatae et notis numerisque illustratae ac distinctae libri duo. Pragae: Otmarus (BNM Prag, Sign. 26 E 21).
Blahoslav, J. (1558). Musica to jest knížka zpěvákům, náležité zprávy v sobě zavírající. Olomouc: Günther (BNM Prag, Sign. 18 F 7).
Blahoslav, J. (1571). Gramatika česká (Handschrift der Mährischen Landesbibliothek Brünn, Sign. 114).
Buchholzer, A. (1585). Chronologia … Gorlicii: Fritsch (BSB München, Sign. 4 Chrlg. 205).
Buchholzer, A. (1596). Rejstřík historický … Praha: Anna Šumanová (NB Prag, Sign. 54 A 30).
Carion, J. (1541). Kniha kronik o všelikých znamenitých věcech od počátku světa zběhlých. Litomyšl: Plzeňský (BNM Prag, Sign. 30 C 10).
Carolides a Carlsperg, D. (1614). Elementa grammaticae latinae Philippo-Rameae, pro inferioribus classibus bohemicae pubis collecta … Pragae: Carolides (BNM Prag, Sign. 26 E 20).
Clenardus, N. (1557). Institutiones linguae graecae. Coloniae: Soter (UB Freiburg, Sign. D 522,c; weitere Ausgaben www.vd16.de und www.vd17.de).
Codicillus, P. (1576). Vokabulář vnově spravený a rozšířený. Vocabularium trilingue pro usu scholarum diligenter et accurat editum. Pragae: Melantrichus (BNM Prag, Sign. 59 F 12).
Codicillus, P. (1586). Ordo studiorum docendi atque discendi literas in scholis civitatum Regni Boemiae et Marchionatus Moraviae, constitutus ab Universitate Pragensi. Pragae: Adamus (NB Prag, Sign. 45 A 11, Nr. 9).
Codicillus, P. (1590). Praecepta dialectices pro eius studiosis et tyronibus diligenti studio M. Petri Codicilli a Tulechova Pragae recognita. Pragae: Iacobides (BNM, Sign. 49 E 6).
Codicillus, P. (1616). Elementa declinationum et coniugationum pro classe ultima. Pragae: Schuman (NB, Sign. 45 E 38).
Collinus, M. (1550). Elementarius libellus in lingua latina et boiemica pro novellis scholasticis … Pragae (NB Prag, Sign. 65 E 1895).
Collinus, M. (1564). De quatuor partibus grammatices … Pragae: Mitis-Kasper (NB Prag, Sign. 45 D 14).
Collinus, M., & Cuthenus, M. (1558). Brevis, et succincta descriptio pompae in honorem Sacratissimi… Imperatoris Ferdinandi Primi… ex Austria in… Pragam adventantis. Pragae: Melantrichus.
Culmannus, L. (1562). Aelii Donati De octo partibus orationis methodus, quaestiunculis puerilibus undique collectis illustrata. Pragae: Melantrichus (BS Prag, Sign. AC XI 128).
Dasypodius, P. (1560). Dictionarium latinobohemicum in usum et gratiam studiosae iuventutis Bohemicae … Olomutii: Guntherus (BNM Prag, Sign. Guntherus 26 B 5).
Donatus, A. (1557). Quaestiones de primis etymologiae elementis. Pragae: (BNM Prag, Sign. 26 F 18, Nr. 1).
Donatus, A. (1564). Methodus de etymologia. Pragae: Cantor (NB Prag; Sign. 45 D 13).
Dresser, M. (1567). Rhetorica inventionis et dispositionis illustrata et locupletata quam plurimis exemplis, sacris et philosophicis. Basileae: Oporinus (BSB München, Sign. L.eleg.g. 109-1/2).
Eber, P. (1550). Calendarium historicum. Basileae: Oporinus (BSB München, Sign. L.impr.c.n.mss. 30).
Erasmus, D. (1522). Familiarium colloquiorum formulae. Basileae: Frobenius (online zugänglich auf http://www.e-rara.ch/doi/10.3931/e-rara-2802; im 16. Jh. wurden mehrere Dutzende lateinische Versionen dieser Schrift herausgegeben).
Erasmus, D. (1556). Civilitas morum Erasmo autore in succinctas et ad puerilem aetatem appositas quaestiones latinas et boiemicas digesta. Olomutii: Guntherus (online zugänglich auf http://www.prdl.org/pub_place.php?place=Olomucium).
Ezop (1557). Ezopa mudrce život s fabulemi anebo s básněmi jeho. Olomouc: Gunther (BNM Prag, Sign. 27 C 20).
Fabricius, G. (1581). Elegantiarum puerilium ex M. Tullii Ciceronis epistolis libri tres collecti. Pragae: Adamus (NB Prag, Sign. 45 F 40, Nr. 2).
Fabricius, G. (1589). Elegantiarum e Plauto et Terentio libri duo. Collecti a Georgio Fabricio Chemn. et nunc primum in gratiam puerorum expositione Boemica illustrati. Pragae: Adamus (NB Prag, Sign. 45 F 40, Nr. 1).
Farrell, A. P. (Hrsg.). (1970). The Jesuit Ratio Studiorum of 1599. Washington (zugänglich auf: http://www.bc.edu/sites/libraries/ratio/ratio1599.pdf).
Frisius, G. (1544). Arithmeticae practicae methodus facilis. Vitebergae: Rhau (http://daten.digitale-sammlungen.de/bsb00028741/image_1; weitere Ausgaben unter www.vd16.de und www.vd17.de).
Goerl, J. (1577). Arithmetica to jest knížka početní neb umění počtův na linách a cifrách. Praha: Černý (NB Prag, Sign. 54 F 124).
Gretser, J. (1595a). Institutionum linguae graecae. Ingolstadii: Sartorius (BSB München, Sign. L.gr. 115-1/3).
Gretser, J. (1595b). Rudimenta linguae graecae. Ingolstadii: Sartorius (BSB München, Sign. L.gr. 557 w).
Γυμνασίαι (1601). Γυμνασίαι declamatoriae scholae Huberianae privatae, ante et post examen discipulorum, mense Ianuario Anni MDCI habitum Neopragae a studiorum et morum rectore Caspare Dornavio Varisco Philiatro. Pragae: Haeredes Danielis Adami (NB Prag, Sign. 45 A 11, Nr. 11).
Hermogenes (1570a). Hermogenis Tarsensis, rhetoris acutissimi De ratione inveniendi oratoria libri IIII. Argentorati: Rihelius (BNM, Sign. 59 E 106).
Hermogenes (1570b). Hermogenis Tarsensis, rhetoris acutissimi partitionum rhetoricarum liber unus. Argentorati: Rihelius (BNM, Sign. 59 E 10a).
Hermogenes (1571). Hermogenis Tarsensis, rhetoris acutissimi De dicendi generibus sive formis orationum libri duo. Argentorati: Rihelius (NB Prag, Sign. NK, sign. 5 J 110).
Heyden, S. (1534). Puerilium colloquiorum formulae, latina, bohemica et teutonica lingua conscriptae. Noribergae: Vopatovinus (British Library, Sign. 829. a. 19).
Heyden, S. (1550). Puerilium colloquiorum formulae, latina, bohemica et germanica lingua brevissime conscriptae. Pragae: Had (BNM Prag, Sign. 26 D 28).
Klatovský z Dalmanhorstu, O. (1540). Knížka v českém a německém jazyku složená, kterakby Čech německy a Němec česky čísti, psáti i mluviti učiti se měl. Ein Büchlein in Behemischer und Deutscher Sprach wie ein Behem Deutsch deßgleichen ein Deutscher Behemisch lesen schreiben und reden lernen sol. Praha: Melantrich (NB Prag, Sign. 65 F 1101).
Klatovský z Dalmanhorstu, O. (1558). Nové knížky vo počtech. Praha: Kantor (NB Prag, Sign. 54 E 108).
Lodereckerus, P. (1605). Dictionarium septem diversarum linguarum, videlicet latine, italice, dalmatice, bohemice, polonice, germanice et ungarice, una cum cuiuslibet linguae registro sive repertorio vernaculo, in quo candidus lector, sui idiomatis vocabulum, facile invenire poterit. Pragae: Othmarus (Mährische Landesbibliothek Brünn, Sign. ST2-0430.767).
Lossius, L. (1557). Arithmetices erotemata puerilia. Francofurti: Haeredes Chr.Egen (BSB München, Sign. Math. p. 745).
Melanchthon, P. (1518). Institutiones graecae grammaticae. Hagnoae: Thomas (BSB München, Sign. Res/4 L.gr. 80).
Melanchthon, P. (1521). Loci communes rerum theologicarum seu hypotyposes theologicae. Moguntiae: Schöffer (zugänglich auf nbn-resolving.de/urn:nbn:de:gbv:3:1-107665; weitere Ausgaben siehe www.vd16.de).
Melanchthon, P. (1524). Elementa puerilia. Augustae Vindelicorum: Grimm (BSB München, Sign. Paed.pr. 2346).
Melanchthon, P. (1525). Enchiridion elementorum puerilium. Witebergae: Klug (VD16 Nr. ZV 25688).
Melanchthon, P. (1526). Syntaxis Philippi Melanchthonis iam recens nata et edita. Exempla copiae latini sermonis, adnotata à Nicolao Liburnio Veneto a quodam studioso multis in locis aucta. Noribergae Petreius (UB München; 0001/8 Melan. 122; weitere Ausgaben unterwww.vd16.de).
Melanchthon, P. (1540). Grammatices latinae Etymologia, hoc est absolutissimae declinandi coniugandique formulae, cum generibus nominum, praeteritis item et supinis verborum adiecta vocabulorum pene omnium interpretatione germanica, quorum usus est apud vulgatos grammaticos, quotquot in hunc diem extare traduntur. Basileae: Westhemerus (zugänglich auf nbn-resolving.de/urn:nbn:de:gbv:3:1-114332).
Mikuláš Brněnský, J. (1567). Knížka, v níž obsahují se začátkové umění aritmetického … Praha: Had (BS Prag, Sign. A G XVII 19).
Müller, J. (Hrsg.). (1887). Die deutschen Katechismen der Böhmischen Brüder. Kritische Textausgabe mit kirchen- und dogmengeschichtlichen Untersuchungen und einer Abhandlung über das Schulwesen der böhmischen Brüder. Berlin: Hoffman.
Nopp, H. (1543). De summa Christianae religionis brevia quaedam axiomata olim ab Hieronymo Noppo tradita ac eadem nunc versibus illigata a Mathaeo Collino Gurimeno. Noribergae: Petreius (zugänglich auf books.google.com; 2. Ausgabe Noribergae 1564).
Optát, B. (1535). Isagogicon, jenž jest první vedení každému počínajícímu se učiti, a to ku poznání dvojího každému velmi potřebného umění ortographii předkem, kdež se ukazuje české řeči pravé a mírné psaní i čtení … aritmetiky potom, kde se oznamuje umění mírného a snadného počítání. Náměšť: Pytlík (BS Prag, Sign. AG XIII 133).
Optát, B., Gzel, P., & Philomathes, V. (1533). Gramatika česká. Náměšť: Aorg 1533 (BNM Prag, Sign. 26 E 30).
Pachtler, G. M. (Hrsg.). (1887–1895). Ratio studiorum et institutiones scholasticae Societatis Iesu I-IV. Berolini: Hofmann.
Posthumus, W. (1570). Sententiae Salomonis generaliores de bonis moribus excerptae, libro proverbiorum, praenotatae titulis et ut proficiant multi in bonis studiis publicatae. Pragae: Dačický (NB Prag; Sign. 52 F 64 Nr. 18).
Ramus, P. (1599). Rudimenta dialecticae … Herbornae: Rab (ULB Sachsen-Anhalt, Halle/Saale/; http://digitale.bibliothek.uni-halle.de/urn/urn:nbn:de:gbv:3:1-151351).
Rhau, J. (1520). Enchiridion utriusque musicae practicae. Lipsiae: Schuman.
Slabikář (1547). Slabikář český, jiných náboženství počátkové, kterýmžto věcem dítky křesťanské hned z mladosti učeny býti mají. Prostějov: Günther (ÖNB Wien, Sign. BE.2.R.62/4/).
Sleidanus, I. (1556). De quatuor summis imperiis libri tres. Argentorati: Rihelius (BSB München; Sign. H.un. 542; http://reader.digitale-sammlungen.de/resolve/display/bsb10179315.html).
Soarez, C. (1565). De arte rhetorica libri tres. Parisiis.
Sturmius, I. (1577). Epistolarum M. T. Ciceronis libri tres … Pragae (NB Prag; Sign. 45 F 46).
Talaeus, A. (1545). Institutiones oratoriae … Parisiis: Bogardus (Bibliotheque Nationale Paris; Sign. FRBNF31430880).
Talaeus, A. (1552). Rhetorica… Lutetiae (zugänglich auf: books.google.com).
Trocedorfius, V. (1594). Compendium praeceptionum grammaticarum Phillipi Melanchthonis. Gorlicii: Fritsch (HAB Wolfenbüttel, Sign. H: P 871.8 Helmst.).
Vives, J. L. (1582). Colloquia sive exercitatio latinae linguae. Noribergae: Gerlachius (books.google.com).
Voigt, A. (1783). Acta litteraria Bohemiae et Moraviae, T. II. Pragae (Bibliothek des Historischen Instituts, Tschechische Akademie der Wissenschaften; Sign. B 4675).
Zoubek, F. J. (1873). M. Petra Codicilla z Tulechova Řád školám městským v Čechách a na Moravě léta 1586 akademií pražskou vydaný. Praha.
Sekundärliteratur
Ball, H. (1898). Das Schulwesen der böhmischen Brüder. Mit einer Einleitung über ihre Geschichte. Berlin: Gaertner.
Bobková-Valentová, K. (2006). Každodenní život učitele a žáka jezuitského gymnázia. Praha: Karolinum.
Bůžek, V. (2006). Symboly rituálu. Slavnostní vjezd Ferdinanda I. do Prahy 8. listopadu 1558. In L. Březina, J. Konvičná & J. Zdichynec (Hrsg.), Ve znamení zemí Koruny české. Sborník k šedesátým narozeninám prof. PhDr. Lenky Bobkové, CSc (S. 112–128). Praha: Casablanca.
Čornejová, I. (2002). Tovaryšstvo Ježíšovo. Jezuité v Čechách. Praha: Hart.
Farrell, A. P. (1938). The Jesuit Code of Liberal Education. Development and Scope of the Ratio Studiorum. Milwaukee: Bruce.
Hejnic, J. (1972). Českokrumlovská latinská škola v době rožmberské. Praha: ČSAV.
Hejnic, J. (1979). Latinská škola v Plzni a její postavení v Čechách (13.–18. století). Praha: ČSAV.
Hejnic, J., & Martínek, J. (1966–1982). Rukověť humanistického básnictví v Čechách a na Moravě I-V. Praha: Academia.
Holinková, J. (1967). Městská škola na Moravě v předbělohorském období. Praha: SPN.
Holinková, J. (1970). Čtyři kapitoly z dějin městské školy u sv.Mořice v Olomouci. Olomouc.
Holý, M. (2009). Johannes Sturm, das Straßburger Gymnasium (Akademie) und die Böhmischen Länder in der zweiten Hälfte des 16. Jahrhunderts. In M. Arnold (Hrsg.), Johannes Sturm (1507–1589). Rhetor, Pädagoge und Diplomat (S. 303–319). Tübingen: Mohr Siebeck.
Holý, M. (2010a). Die Schulen der Brüderunität in Böhmen und Mähren als Objekt adliger Studieninteressen in der Zeit vor der Schlacht am Weißen Berg. Acta Comeniana, 24(XLVIII), 43–71.
Holý, M. (2010b). Zrození renesančního kavalíra. Výchova a vzdělávání šlechty z českých zemí na prahu novověku (1500–1620). Praha: Historický ústav.
Holý, M. (2011). Bildungsmäzenatentum und Schulgründungen des Adels für Protestanten in Böhmen und Mähren (1526–1620). In J. Bahlcke & T. Winkelbauer (Hrsg.), Schulstiftungen und Studienfinanzierung. Bildungsmäzenatentum in den böhmischen, österreichischen und ungarischen Ländern, 1500-1800 (S. 93–107). Wien: Böhlau.
Kádner, O. (1923). Dějiny pedagogiky II. Praha: Unie.
Kroess, A. (1910). Geschichte der böhmischen Provinz der Gesellschaft Jesu, Bd. I: 1556-1619. Wien: Mayer.
Kubálek, J., Hendrich, J., & Šimek, F. (1929). Naše slabikáře. Od nejstarší doby do konce století XVIII. Praha: Státní nakladatelství.
Molnár, A. (Hrsg.). (1956). Českobratrská výchova před Komenským. Praha.
Palacký, F. (1970). Obyvatelstvo českých měst a školní vzdělání v 16. a na začátku 17. století. Český časopis historický, 18, 345–368.
Pavur, C. (2005). The Ratio Studiorum: The Official Plan for Jesuit Education. Saint Louis: The Institute of Jesuit Sources.
Pešek, J. (1991). Pražská univerzita, městské latinské školy a měšťanské elity předbělohorských Čech (1570–1620). Český časopis historický, 89, 336–355.
Pešek, J. (1993). Měšťanská vzdělanost a kultura v předbělohorských Čechách 1547–1620. Praha: UK.
Seidel, R. (1994). Späthumanismus in Schlesien. Caspar Dornau (1577–1631). Leben und Werk. Tübingen: Niemeyer.
Sturm, H. (1964). Die St. Joachimsthaler Lateinschulbibliothek aus dem 16. Jh. (mit Katalog). Stuttgart: Kohlhammer.
Voit, P. (2008). Encyklopedie knihy. Praha: Libri.
Winter, Z. (1899). O životě na vysokých školách pražských knihy dvoje. Kulturní obraz XV.-XVI. století. Praha: Matice česká.
Winter, Z. (1901). Život a učení na partikulárních školách v Čechách v XV. a XVI. století. Praha: ČAVU.
www.knihopis.org (database of Czech old prints; Kabinett für die klassischen Studien des Philosophischen Instituts der Tschechischen Akademie der Wissenschaften: Verzeichnis aller bekannten, im zusammenhängenden tschechischen Sprachgebiet gedruckten Bücher von 1500 bis 1800, die in Knihopis českých a slovenských tisku od doby nejstarší až do konce XVIII. století, edd. Z. V. Tobolka a F. Horák, Praha 1925-1967, und dessen Anhängen verzeichnet wurden. Die Redaktion erweitert zugleich diese Datenbank um neue Titel, bzw. sie trägt verschiedene Korrekturen oder Ergänzugen zu bestehenden Daten ein.).
www.vd16.de (Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des 16. Jahrhunderts).
www.vd17.de (Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des 17. Jahrhunderts)
Author information
Authors and Affiliations
Corresponding author
Rights and permissions
About this article
Cite this article
Holý, M. Schulbücher und Lektüren in der Unterrichtspraxis an böhmischen und mährischen Lateinschulen des 16. und frühen 17. Jahrhunderts. Z Erziehungswiss 15 (Suppl 2), 105–119 (2012). https://doi.org/10.1007/s11618-012-0314-8
Published:
Issue Date:
DOI: https://doi.org/10.1007/s11618-012-0314-8