Zusammenfassung
An Schulbüchern und Kinderliteratur der Frühmoderne ist in der modernen Pädagogik oft scharfe Kritik geübt worden, weil sie nur auf mechanisches Lernen gerichtet gewesen seien. In diesem Artikel wird behauptet, dass die gängige Auffassung diesem Unterrichtsmaterial nicht gerecht wird und dass es hingegen zur Bildung einer bürgerlichen Kultur mit einem allgemein-christlichen Gepräge beigetragen hat. Diese Hypothese wird beschrieben anhand einer Analyse des Schulprogramms der Grundschule in der niederländischen Republik. In diesem Schulprogramm waren Leseunterricht und Religionsunterricht aufs engste verbunden. Das Programm entsprach den Wünschen der reformierten Kirche, die ihre Mitglieder zu selbständigen Bibellesern ausbilden wollte. Das Abc-Buch wurde kalvinisiert, die Kinder lernten den Heidelberger Katechismus und Fortgeschrittenen wurde die sogenannte Testamentenliteratur angeboten. Diese kalvinistische Bildungsoffensive war nicht typisch niederländisch, sondern soll als eine Variante der europäischen Konfessionalisierung betrachtet werden.
Abstract
In modern pedagogy, schoolbooks and children’s literature from the early modern period have encountered sharp criticism because they only focused on mechanical learning. This paper argues that this is an iniquity in respect to this schoolmaterial, but, by contrast, that these literature has contributed to the formation of a civic culture with a general Christian character. This hypothesis is described by an analysis of the school program of the elementary school in the Dutch Republic. In this program, reading education and religious education are inextricably linked. This way of teaching coincided with the goals of the Reformed Church to educate all its members to independent Bible readers. After the Reformation, the ABC Book was rewritten in a Calvinist way, children must learn the Heidelberg Catechism and to advanced students of the elementary school so-called testament literature was submitted. This Calvinist civilizing offensive was not typically Dutch, but must be considered as a variant of the European confessionalization in the early modern period.
This is a preview of subscription content, log in via an institution to check access.
Literatur
Quellen
Gerbrandts, A. (1609). Een schoon testament/ ofte bekentenisse/ van een jonghe dochter gheheeten Abigail Garbrants/ oudt achthien jaren/ de welcke in een groote kranckheydt legghende aent roode melisoen/ dese naebeschreven woorden op haar doot-bedde heeft ghesproken/ ende alsoo haer speel-ghenoodts ende jonghe maeghden tot Naerden/ oock andere die den Heere vreesen/ tot leeringhe ende troost/ ter ghedachtenisse naegelaten. Met noch een beschrijvinghe van haer kindtsche dagen/ hoe datse haer tegen hare ouderen ghedraghen/ ende een leerkindt inde schole Jesu Christi/ vander jonckheydt aen geweest is. Amsterdam: Hendrick Barentsz. [Staatsbibliothek Berlin, 4 an Dk 2880: S 16].
Groot A/ B/ C/ Boek. (1781) Zeer bekwaam voor de jonge kinderen te leeren. Amsterdam: Adam Meyer.
[Emder Bedingen] (1560–62) in J. Stellingwerff (1979). Kleine geschiedenis van het Groot abc- boek of Haneboek. (S. 63–77). ’s-Gravenhage: Staatsdrukkerij.
Sekundär Literatur
Bakker, N., Noordman, J., & Rietveld-van Wingerden, M. (2010). Vijf eeuwen opvoeden in Nederland. Idee en praktijk, 1500–2000 (2. Aufl.). Assen: Van Gorcum.
Bekkering, H. (Hrsg.) (1990). De hele Bibelebontse berg. De geschiedenis van het kinderboek in Nederland & Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden. Amsterdam: Querido.
Boekholt, P. T. F. M., & Booy, E. P. de. (1987). Geschiedenis van de school in Nederland vanaf de middeleeuwen tot aan de huidige tijd. Assen: Van Gorcum.
Booy, E. P. de. (1977). De weldaet der scholen. Het plattelandsonderwijs in de provincie Utrecht van 1580 tot het begin der 19de eeuw. Utrecht: Stichtse Historische Reeks.
Booy, E. P. de. (1980). Kweekhoven der wijsheid. Basis- en vervolgonderwijs in de steden van de provincie Utrecht van 1580 tot het begin der 19e eeuw. Utrecht: Stichtse Historische Reeks.
Bottema, J. (1999). Naar school in de Ommelanden. Scholen, schoolmeesters en hun onderwijs in de Groninger Ommelanden, ca. 1500–1795. Bedum: Egbert Forsten & Profiel.
Desgraves, L. (1984–1985). Répertoire des ouvrages de controverse entre Catholiques et Protestants en France (1598–1685) (2 Bde.). Genève: Librairie Droz S.A.
Deursen, A. T. van. (1992). Mensen van klein vermogen. Het kopergeld van de Gouden Eeuw. Amsterdam: Bakker.
Deursen, A. T. van. (1994). Een dorp in de polder. Graft in de zeventiende eeuw. Amsterdam: Bert Bakker.
Frijhoff, W. (2004). Calvinism, literacy, and reading culture in the early modern Northern Netherlands: Towards a reassessment. Archiv für Reformationsgeschichte, 95, 252–265.
Frijhoff, W., & Spies, M. (1999). 1650. Bevochten eendracht. Den Haag: Sdu Uitgevers.
Greilsammer, M. (1989). Een pand voor het paradijs. Leven en zelfbeeld van Lowys Porquin, Piëmontees zakenman in de zestiende-eeuwse Nederlanden. Tielt: Lannoo.
Groenendijk, L. F. (2001). Marnix’ kindercatechismus. In H. Duits & T. van Strien (Hrsg.), Een intellectuele activist. Studies over leven en werk van Philips van Marnix van Sint Aldegonde (S. 76–86). Hilversum: Verloren.
Groenendijk, L. F. (2007). Die reformierte Kirche und die Schule in den Niederlanden während des 16. und 17. Jahrhunderts. In H. Schilling & S. Ehrenpreis (Hrsg.), Frühneuzeitliche Bildungsgeschichte der Reformierten in konfessionsvergleichender Perspektive. Schulwesen, Lesekultur und Wissenschaft (S. 47–74). Berlin: Duncker & Humblot.
Groenendijk, L. F., Lieburg, F. A. van, & Exalto, J. (2010). „Away with all my pleasant things in the world…“: Model death-bed accounts of two young victims of the plague of 1664 in the Dutch town of Leyden. Paedagogica Historica, 46(3), 271–288.
Houtman, C. (2010). Bijbelse geschiedenis herverteld. Woord en beeld – vraag en antwoord. Heerenveen: Groen.
Ihalainen, P. (2005). Protestant nations redefined. Changing perceptions of national identity in the rhetoric of the English, Dutch and Swedish public churches, 1685–1772. Leiden: Brill.
Meiden, W. Van Der. (2009). Zoo heerlijk eenvoudig. Geschiedenis van de kinderbijbel in Nederland. Hilversum: Verloren.
Moore, C. N. (2000). „Gottseliges Bezeugen und frommer Lebenswandel.“ Das Exempelbuch als pietistische Kinderlektüre. In J. N. Neumann & U. Sträter (Hrsg.), Das Kind in Pietismus und Aufklärung (S. 131–142). Tübingen: Max Niemeyer.
Otterspeer, W. (2002). Discipline en daadkracht. Onderwijs en wetenschap in Holland. In T. de Nijs & E. Beukers (Hrsg.), Geschiedenis van Holland, Bd. 2: 1572 tot 1795 (S. 331–352). Hilversum: Verloren.
Pettegree, A. (1992). Emden and the Dutch Revolt. Exile and the development of Reformed protestantism. Oxford: Clarendon.
Roding, J., & Heerma Voss, L. van. (Hrsg.). (1996). The North Sea and culture (1550–1800). Hilversum: Verloren.
Roosenboom, H. T. M. (1997). De dorpsschool in de Meijerij van ’s-Hertogenbosch van 1648 tot 1795. Tilburg: Stichting Zuidelijk Historisch Contact.
Stellingwerff, J. (1979). Kleine geschiedenis van het Groot abc- boek of Haneboek. ’s-Gravenhage: Staatsdrukkerij.
Stellingwerff, J. (1994). Het abc der Gereformeerde Reformatie in de Nederlanden. Transparant, 5(4), 4–8.
Veen, S. D. van, & Groenendijk L. F. von. (Hrsg.) (1979). Het godsdienstonderwijs en de aanneming tot lidmaten in de gereformeerde kerk (2. Aufl.). Dordrecht: van den Tol.
Verboom, W. (1986). De catechese van de Reformatie en de Nadere Reformatie. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn.
Wouters, D., & Visser, W. J. (1926). Geschiedenis van de opvoeding en het onderwijs, vooral in Nederland. Groningen: Noordhoff.
Author information
Authors and Affiliations
Corresponding author
Rights and permissions
About this article
Cite this article
Exalto, J. Alphabet, Bibel, Katechismus: Das ABC der vormodernen Grundschule in den Niederlanden. Z Erziehungswiss 15 (Suppl 2), 65–77 (2012). https://doi.org/10.1007/s11618-012-0311-y
Published:
Issue Date:
DOI: https://doi.org/10.1007/s11618-012-0311-y